1962

Кыһыллар кыайаллар…

Мин, Федорова Наталья Константиновна 1962 с. Муус устар 14 күнүгэр, Кэбээйи улууһун Чагда бөһүөлэгэр төрөөбүтүм.
Аҕам, Эверстов Константин Спиридонович – совхоз саамай эрбэххэ баттанар бастыҥ тракториһа. Ийэм совхоз бастыҥ доярката, ыччат наставнига. Иккиэн наар инники күөҥҥэ сылдьар наһаа бэриниилээх үлэһиттэр этэ. Ол курдук, 8-с оҕолорун үлэни сатыыр, үлэттэн сүрэҕэлдьээбэт гына ииппиттэрэ.
Биир да оҕону детсадка,ясляҕа сырытыннарбатахтара. Ол саҕана нэдиэлэни быһа хоннороллор. Ону аҕабыт олох сөбүлээбэт этэ. Сэбиэккэ үҥсэринэн куттааннар балыстарым кыратык сылдьыбыттара, ону да ким – ый, ким- нэдиэлэ.
Бастакы кылааска 1970с. Киирбитим. Кыһыннары, сайыннары учааскаҕа олороллор ол саҕана, дьоммут. Аҕам Кыталыктаахтан Чагдаҕа оскуола аһыллыыта матасыыкылынан эбэлээхпэр аҕалтын наһаа өйдүүбүн. Ол түүн аҕам балта миэхэ маҕан фартук тигэн 1-гэ киирэрбэр наһаа мааны киирбитим. Оскуолабыт наһаа да сырдык, ыраас, улахан диэн сөҕө санаабытым. Учууталлар мааныларын, үчүгэйдэрин… Олох туох эрэ киһиттэн таһыччы улуутута саныыр эбиппин аны санаатахха.
Октябренокка киирэн дьолломмуппун билигин да умнубаппын.
3-с кылааска диэри эбэбэр олорон үөрэммит кэммэр ийэм балта күүскэ хонтуруоллаан үөрэхпэр хорошист этим. Эбэм барахсан үөрэххэ наадыйбат, сиэр- туом, айыы диэҥҥэ элбэҕи билбиппин. Онно баҕас күүскэ такайар этэ. Онтон 4-кэ үөрэнэр сылбар ферма кыстыыр сирэ Чагдаҕа тутуллан, дьонум элбэх оҕолонон сайылыкка көспөт кыһынын үлэлиир буолтара. Сайынын наар -от. Кыра оҕотугар олорор ийэҕэ 5 центнер от былаан бэриллэр. Ийэбит барахсан ону биһигини илдьэ сылдьан оттуур этэ. Кыралар оҕо көрөллөр. Ол быыһыгар биһиги от сүгэбит, ойууртан мас сүгэбит. Оргуһуоҕунан аһыыр уу баһабыт. Күөлгэ киирэн таҥас сууйабыт. Күнүһүн үлэ, киэһэтин оонньуу. Түүнү быһа лапта, сасыһыы, иин түһэрсии, милиисийэлэһии… Күн тахсыар дылы оонньуурбут наһаа үчүгэй этэ. Ол быыһыгар хайаан да “ыаллаһа» оонньуубут. Дьоммут барахсаттар сир астаабаттар- наар үлэ. Биһиги быыс буллубут да испит тотуор диэри араас сир аһын барытын хомуйан сиир этибит.
4-с кылааска пионерга киирэр биир умнуллубут түгэн. Пионер күнүгэр зарницалаан эппилиэт туурсан…Онно наар кыһыллар кыайыахтаахтар, ол иһин саамай улахан, күүстээх оҕо барыта — кыһыл. Оторой- моторой оҕолор- күөх. Кыһыл буоларга оҕо барыта баҕа бөҕө. Дэҥҥэ онно тиксэн кыайыы үөрүүтэ. Онно костер уматыыта. Күөстэнэн аһааһын айылҕаҕа. Наһаа үчүгэй буолар этэ. Саас тимуровецтаан кырдьаҕастарга начаас саһааннарын хайытан, саһааннаан кэбиһэбит. Кырдьаҕастар үөрэллэрэ наһаа үчүгэй буолар этэ. Киллэрэн сорохтор аһаталлар, дэлби хайҕаан, алҕаан ыыталлар эбит аны санаатахха. Бэйэлэрэ олох кыайбат үлэлэрэ бүппүтүн көрөн үөрээхтиир эбиттэр.
Оскуолабыт 8 кылаастаах этэ. Оскуоланы бүтэрэн баран ким ханна барарынан. Үгүспүт Мукучуга барбыппыт. Бэйэм оскуолабар комсомолга ылбатахтарын билигин да хомойобун. “Күлүүгэ бэрт»- диэн. Мукучуга да тиийэн күлэр этим да хата комсомолга ылан оччолорго дьолломмуппун билигин да умнубаппын. Ынырыктаах долгуйуу, туох эрэ чыыҥҥа- хааҥҥа тиксэн эрэр саҕа үөрүү- көтүү. Үчүгэй да этэ. 9-ка, 10-ка үөрэнэр сылларбытыгар оскуолабыт дириэктэрэ Архип С. Саха тылын биэрэр: « комсомольскай путевканан бары совхозка үлэҕэ барыҥ” диэн агитация бөҕө. “Москва ферматтан чугас. ВДНХ-ҕа барыаххыт.” Мин ону олох наһаа сөбүлээн истэр, астынар этим. Инньэ гынан фермаҕа производствоҕа тутуспутунан үлэлии хаалбыппыт. Наһаа үчүгэй этэ. Үчүгэй үөрэхтээхтэр, тойоттор оҕолоро эҥин үөрэххэ барбыттара. Эдэр ыччат элбэҕэ ол саҕана. Фермаҕа ньиргийэн- ньаргыйан үлэ күөстүү оргуйан наһаа да үчүгэй этэ.
Кырдьаҕастар барахсаттар наһаа да күүстээх үлэҕэ сылдьалларын онно саллыбытым. Икки сыл үлэлээн баран бары барбыппыт. Биһиги саҕана барыта программа курдук бара турара үчүгэй баҕайы, барыта биллэр диэбит курдук.
Оскуолаҕа улахан кылаас оҕолоро, ол аата 6-тан, 7-тэн бары сайын окко – оҕо звенотугар. 7- с кылааһы бүтэрбит сайыммар саҥаспын солбуйан детсадка воспитателлаабыппын олох сөбүлээбэтэҕим. Ол кэриэтин ферма ордук дии санаабытым. Оҕо эрдэхпиттэн сүөһүнү көрө улааттаҕым, ол иһин буолуо. 8-һы, 9-һу бүтэрбит сылларбар икки сайын ферма сайылыгар асчыкка көмөлөһөн үлэлээбитим. Аны санаатахха наһаа ыарахан үлэ эбит. Илии сэппэрээтэрэ. Арыылыыгын, ону уулараҕын.Төптөөн төбүн эмиэ эрийэн арыы ылаҕын. Сарсыарда 4 чааска туру- тура үлэлиигин. Дьонум ыыта тураллара да бэрт эбит. Мин үөрэ- үөрэ барар этим.
Биһиги Брежнев Л.И.оҕолоро . Оҕо сааспыт, эдэр сааспыт наһаа үчүгэй кэмҥэ ааспыт эбит дии саныыбын.
Кыра кылааска хорошистаан Саҥа дьылга юла оонньуур биэрбиттэрин олох умнубаппын. Саамай ымсыырар оонньуурум этэ.
Дьонум саамай наадалаах күндү маллара үүт эрийэр илии сэппэрээтэрэ, атах иистэнэр массыыната. Кэлин улааппыппыт кэннэ “Запорожец» массыынаны дьонтон атыыласпыттара.