1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (3 оценок, среднее: 5,00 из 5)
Загрузка...
661 просмотров

Кээрэкээн

КЭЭРЭКЭЭН

Үһүйээн

I

  1. Өлүөнэ өрүс эбэ хотун үллэр долгуна өрүтэ ыһыахтанан, харааччы ытыллан, үрүҥ күүгэнинэн үллэҥнии оргуйан, дьэ, дьүһүн-бөҕө буолбут… Хара былыт силлиэҕэ ытыллан, төттөрү-таары күдэннирэ көппүт, силлиэ сиксийбит, холорук ытыйбыт.
  2. Улуу Тыгын удьуордара үрдүк ааттара алдьанан, уһун сурахтара сууллан, ньуучча сэриитэ кыайан, саха ааттаах  кулут буолан, икки хараҕын хааннаах уутунан суунар кэмэ кэлбит быһыылаах.
  3. — Төрүөбүт- үүммүт улуу хонуум — Сайсары эбэ хонуута! Эн хааллаҕыҥ — мин бардаҕым, бырастыы! Чочур мырааным, бырастыы!  Мин эрэйдээх бу күрэнэн эрдэҕим. Кээрэкээн кинээс, Дьохсоҕон ойуун  урааҥхай саха уоттаах кырыыс уотун уматар күүһэ суох буолтун көрөн бардым, — диэн илиҥҥи биэрэк үрдүттэн биир кыра соҕус уҥуохтаах, уоттаах харахтаах, оҕонньор соҕус киһи атыттан түһэн, чаҕылҕан уотугар куйаҕа күлүмнээн, үҥүүтүн төбөтүттэн, болотун биититтэн күөх уот ыһыллан, икки хараҕын уута  сүүрэн бырастыылаһа турбута үһү. Халыҥ хамаандатын тобоҕо, оҕото-уруута, киһитэ-сүөһүтэ бэргэһэлэрин устаннар — уҥуоргу  очуос хайаларга, Сайсары хонуутун диэки,  улуу өрүстэрин диэки үстүүтэ сүгүрүйэн кээстэрэ   эбитэ үһү.
  4. Дьохсоҕон ойуун, Кээрэкээн кинээс киһилиин-сүөһүлүүн түүннэри-күннэри айаннаан испит, уолаттара: Көҥүс-Боотур, Сиэллээх бөҕө, Төҥүргэс бөҕө, Сохсох-Бэргэн.
  5. Кээрэкээн кинээс тоҕус үөрдээх атыыры өрүс уҥуор кыйдаан кээспит, кинилэр ханна тиийэн тохтууллар да, онно тиийэн олохсуйуох буолбут. Төрдүс күнүгэр, билииҥи Чөркөөхтөн атыырын суола туораан,  хоту диэки барбыт. Ону батыһан барбыттара, атыырдара билииҥи  Тохтобул эбэ  улахан булгунньаҕын тэллэҕэр, олохтоох сылгы курдук аһыы-сии турар эбит. Тойон иччитэ иһэрин көрөн атыыра үөрбүт курдук үстэ дырылаччы кистээтэ уонна, манна олохсуйабыт, мантан  ордук дьоллоох сири булуохпут суоҕа диэбиттии, үс төгүл тойонун иннинэн туора-маары күөйэ сүүртэлээтэ.
  6. Кээрэкээн кинээс бэргэһэтин уһулла: «Уруй! Тоҕус үйэ тухары тоҕуоруйа турар дьоллоох, кэчирээбэт кэскиллээх, уолбат уйгулаах үтүө сир буол! Дьохсоҕон ойуун, Кээрэкээн кинээс тоҕус үөрдээх атыыра тохтообут, тоҕус  булгунньахтаах Тохтобул эбэ хотун диэн буол!  Эбэ хотун, атыҥырыы  көрүмэ — урааҥхай сахабын!  Кыа хаан олбохтоммут, кыргыс илбистэммит киһи кэлэн, дьоллоох хонуубун тоҕо хаамыа диэмэ… Киһи-сүөһү кэскилин тэрийэ кэллим, алаһа  дьиэни тутан, аал уоту оттуом, алтан сэргэни аньньыам, тоҕус сэлэни туругурдуом… » — диэн алҕаан Тохтобул эбэ хотун улуу булгунньаҕын тэллэҕэр кутаа уот оттон, сэлэ тардан — үс  түүннээх күнү мэлдьи оонньуу тэрийэн барбыттара эбитэ үһү.
  7. Үс хонон баран Тохтобул эбэ арҕаа өттүнээҕи саппыйа алааһыгар тахсаннар, дьиэ- уот тэринэн, күрүө-хаһаа туттунан олохсуйан барбыттар. Аҕыйах сыл иһигэр киһитэ-сүөһүтэ элбээн, илиҥҥи улуустарга Таатта биир киин улуус, тутаах сир буолбут эбит.
  8. Онон, бу кыргыс дьайдаммыт, хаан олбохтоммут киһи, улуу тыгыттар удьуордара сүгүн-саҕын олоруо суоҕа диэннэр ыал улуустара уорбалыы саныыр, куттана көрөр буолбуттар. Кистээн күүстэрин түмэллэрэ эбитэ үһү. Ол бириэмэҕэ Мэҥэ улууһун биир бэрдэ — Бэт Бээчээн диэн киһи улууһун кырдьаҕастарын кытта тапсыбакка Аллан-Байаҕантайга олохсуйбута эбитэ үһү.

 

II

  1. Бэт Бээчээн Байаҕантай кырдьаҕастарыныын холбоһон Кээрэкээн кинээһи туох да бэлэмэ суох олордоҕуна кыргаары сэриигэ тэриммит. Сэриитин хомуйан Аллантан Байаҕантайга тахсыбыт. Бэт Бээчээн бэт сэрэҕинэн айаннаабыт, түүнүн айанныыр үһү, күнүһүн тыаҕа тахсан дьонун сынньатан хонор эбит.
  2. Ол бириэмэҕэ Төҥүргэс Бөҕө Аллан-Амма систэригэр тайахтыы сылдьан бэт элбэх ат суолун көрөн, бу Бэт Бээчээн кыргыһа бардаҕа диэн сэрэйэн, түүннэри-күннэри тохтоло суох дойдутугар барбыт. Бээгэй киһи сатыы хаампыта — дуона суох сири барара эбитэ үһү.
  3. Байаҕантай ааттаах бөҕөһүн — Бадьыҥы Төрөнөх диэн бухатыыр киһини: «Аатырбыт Кээрэкээн кинээһи үрдүк аатын үнтүрүттэххинэ эн эрэ үнтүрүтүөҥ, Көҥүс Боотуру кыайдаххына эн эрэ кыайыаҥ, Чохчох-Бөҕөнү  ситтэххинэ эн эрэ ситиэҥ, Сиэллээх Бөҕөнү чэгиэн этин сэймэхтээтэххинэ эн эрэ сэймэхтиэҥ, Төҥүргэс Бөҕөнү түҥнэрдэххинэ эн эрэ түҥнэриэҥ… Дьэ, оччоҕо эйиэхэ тэҥниэх ким да суох буолуоҕа, соҕотоҕун сураҕырыаҥ, аҥардастыы аатырыаҥ!» — диэн Бэт Бээчээн угуулаах-охсуулаах тыл эппитигэр Бадьыҥы Төрөнөх бэккэ үөрбүт: «Һи- һи… сөпкө даа этэҕин… Мин бэйэкэлээх кыргыспатахпына ким кыргыһан өрөгөйө үрдүөй, ким кинилэри кыайан албан аата аатырыай?.. «, — диэн күлэн алларастаата, үс хос симии эккиннээх, алта муннуктаах бабаарынатын иһигэр ойон туран тыыллан чиччигинээтэ, , хараҕа уоттанна.
  4. Үс хос тимир тиһилик куйаҕын кэттэ, ол куйаҕар суон моонньун хаххалыыр кэтэх кэһэҕэ диэн кэтит тимирдээх эбит. Онон сүнньүн үүтүнэн үҥүү дьөлө охсон өлөрүө суох. Кэһэҕин кэттэ, саадаҕын иилиннэ, чомпо сүллүгэһин тоҥолоҕор иилиннэ, үҥүүтүн ылла, саабылаан батаһынан таҥнары тайахтанна.
  5. Дьэ уонна бэлиэ хааллардаҕа буолан — хаппыт  тиит турарын  үҥүүтүнэн тобулу саайбыта — үҥүүтүн өргөһө үс илии холобурдаах тиит нөҥүө өттүгэр кылбас гына түстэ. Онтон биир үс тутум холобурдаах суон титирик турарын  батаһынан быһа охсон таһаарбыта — титиригэ олордо олорбутунан хаалбытын тыал түҥнэри охсон түһэрбитэ. Дьэ, ол курдук холонон көрөн баран, Бадьыҥы Төрөнөх күлүм аллайда: «Доҕоор, Бэт Бээчээн, дьэ, туттуу буолбат дуо? Көҥүс-Боотур куйаҕа ама ити тииттээҕэр кытаанах буолуо дуу? Сиэллээх Бөҕө  моонньо ити титириктээҕэр бөҕө буолуо дуо? Кыргыһыыга киириэм иннинэ хааннырар гына миэхэ илбистэ иҥэрээриҥ эрэ, ону умнар буолаайаҕын, бэйэҕиттэн сэрэниэҥ!» — диэн  батаһын ыараҥнаппыта үһү.

— «Оо, эн бэйэкэлээх тылгын толорбот буоллахпына ким тылын толоруомуй! Умнар диэн кэлиэ дуо, умнуллуо суоҕа… Туттууҥ туйгун туттуу, маннык туттууну көрө илигим», — диэн Бэт Бээчээн сөхпүтэ үһү.

  1. Чохчох-Бөҕө диэн Кээрэкээн кинээс аччыгый оҕото, — уон алталаах-сэттэлээх оҕо аҕатын ааттаах биэтин — Мэдьдьэҥ Сүүрүк диэни миинэн билииҥи Түөкэй ууһун улаҕа өттүнэн эргийэн испит эбит. Сайыҥҥы куйааска буһан, тиритэн, тыа саҕатыгар тохтоон, атыттан түһэн, тиит күлүгэр сөрүүкүү сыппыт.
  2. Ол сыттаҕына Мэдьдьэҥ Сүүрүк өрө хаһыҥырыы түспүт, тула холоруктаабыт. Уол ойон туран биэтин үрдүгэр хап гына олоро түспүт. Атын миинэн эрдэҕинэ — үс өттүттэн, «хамнаама, тохтоо!» дэһиспитинэн, үҥүүлэринэн тирээбитинэн эргийэн кээспиттэр. Уол Бэт Бээчээни билбит. Үс хос тимир тиһилик куйахтаах бухатыыр киһини көрөн: «Оо, бии аатырар Бадьыҥы Төрөнөх диэннэрэ буоллаҕа», — диэн иһигэр саныы түспүт. Куттаммат, эр сүрэхтээх оҕо эбит ээ диэтиннэр диэн: «Нөрүөн бүргүй буоллун! Хайа бу, Бэт Бээчээн ыалым, ханна халыҥ хамаандаланан, үгүс сэриилэнэн бардыҥ? Оо, хаһан эрэ көрөбүн диэн алталаах сааспыттан баҕара санаабыт санаам дьэ туолла быһыылаах! Бу үс хос тимир тиһилик куйахтаах, бука, аатырбыт Бадьыҥы Төрөнөх диэн бухатыыр киһилэрэ буолуо… Бадьыҥы Төрөнөх убайбар, нөрүөн бүргүй буоллун!» — диэн уол саҥа аллайа олорбута үһү. Ону истэн баран Бадьыҥы Төрөнөх: «һи-һи… көр эрэ, сиртэн сэрбэйбэккэ сылдьан син хоп курдук тыллаах-өстөөх үүсээҥи түбэстэ  ээ… Нохоо, ким-хайа диэн  этиҥий?» — диэн  манньыйда.

— «Оо, абам эбит! Көрдө көрөөт нохоо диэбит кыһыытын көр эрэ …Холум этэ хойдо илик, сиһим  этэ ситэ илик буолан босхо нохоо дэттэҕим… Дьохсоҕон ойуун, Кээрэкээн кинээс аччыгый уола Чохчох-Бэргэн диэн буолабын», — диэн букатын куттамматах курдук өтөрү-батары саҥарда.

  1. Бэт Бээчээн икки, Бадьыҥы Төрөнөх икки Чохчох-Бэргэни икки ардыларыгар уктан айаннатан истилэр.
  2. Чохчох Бэргэн тыа саҕатыгар тахсаат биэтин тиҥилэхтээн кэбистэ, көхсүбүттэн үҥүүнэн батары охсуохтара диэн ыҥыырыгар умса түһэн биэрдэ… Мэдьдьэҥ сүүрүк барахсан уһулу ойон тахсан сүүрбүтүнэн барда… Бэт Бээчээн икки, Бадьыҥы Төрөнөх икки: «Нуу, бу түөкүнү көр эрэ!» — диэн хаһыытаһа түстүлэр да эккирэппитинэн бардылар. Уол Таатта үрэҕин диэки сыыйылыннарда, бэтэрээ дьон буоллаҕына уолу Таатта уутугар хаайан тутаары иннин күөйэ сүүртүлэр. Мэдьдьэҥ сүүрүк барахсан тэнийдэр-тэнийэн ыраатан барда, уол Таатта харгытын үрдүнэн көтүтэн тахсан, биэтэ бадарааҥҥа өрө батыччахтаабытыгар, аҥар үтүлүгэ ат тэһииниттэн эһиллэн тахсан, анараа биэрэккэ «тап» гына түстэ. Бэт Бээчээн икки, Бадьыҥы Төрөнөх икки аттара ууну көрөөт, өрө хоройон туора ыстаннылар.
  3. Бэт Бээчээн атыттан түһэн, уол үтүлүгүн ыла-ыла: «Хара түөкүн түөкэйдээн куоттаҕын абатын көр эрэ! Аата Түөкэй Чохчох буоллун!» — диэтэ. Онуоха Бадьыҥы Төрөнөх: «Түөкүнү көр эрэ! Тэнийдэр-тэнийэн куотан хаалла дии… Аата Тэнийэ Боотур диэн буоллун!» — диэтэ. Дьэ, онтон ыла Чохчох ыччаттара — Түөкэй уустара диэн ааттаммыттара эбитэ үһү…
  4. Бэт Бээчээн: «Аттарбытын сынньатыахха, дьоннорбутун аһатыахха, бүгүҥҥү күн биһиэхэ үчүгэйэ суох күн буолла… Тыыннаах тыллабыр, син биир, урут тиийэр буолла, онон манна сынньанан, хонон барыахха. Эн илбис киллэттэриэххин баҕарар этиҥ, ону манна оҥоруохха. Кыргыһыы буолара буолла», — диэн атыттан түстэҕэ.

III

  1. Икки сэрии утарыта көссөннөр охсуһаллара буолбут. Бэт Бээчээн кыргыһан кыайыа суохпут диэн куттана санаабыт. Кээрэкээн дьоно да элбэх эбит, бөҕөстөрө да элбэх эбит уонна үгүстэрэ — саханы да кытта кыргыспыт, ньууччаны да кытта кыргыспыт дьоннор эбиттэр.
  2. Бэт Бээчээн Бадьыҥы Төрөнөҕү соҕотохтуу охсуһуннарар санааны санаммыт. Инньэ гынан кэпсэтии таһаарбыт: «Биирдии бухатыырда охсуһуннарыахха, ким бухатыыра кыайар да — ол кыайбытынан ааҕыллыахтаах, кыаттарбыт оччо бэриги биэриэхтээх, оччо соболоҥу толоруохтаах», — диэн эппит. Кээрэкээн оҕонньор ону сөбүлээбит: «Мин өттүбүттэн улахан уолум, Көҥүс Боотур охсуһарга ананар», — диэбит.  Бэт Бээчээн: «Биһиги өттүбүтүттэн — Бадьыҥы Төрөнөх охсуһарга ананар», —диэбит.
  3. Бадьыҥы Төрөнөххө илбис иҥэрэн кээспиттэрэ харааччы иирэн хаалбыт, онон Көҥүс Боотуру кытта охсуһуор дылы түүннээх күнү мэлдьи тииккэ кэлгиллэн өрүтэ мөхсө турбут.
  4. Көҥүс Боотур буоллаҕына көссүө, сымнаҕас бэйэтэ, охсуһар сураҕын истибит да эмиэ иирэн, илбиһирэн барбыт: балык хатырыгын курдук дьүһүннээх, үс хос тимир куйаҕын устан ылан төҥүргэскэ кэтэппит уонна ыстанан кэлэ-кэлэ үҥүүтүнэн дьөлүтэ түһүтэлээбит.
  5. Ол дьөлүтэ түһүтэлииригэр: «Бадьыҥы Төрөнөх миигин бу курдук дьөлүтэ түһэн кыайыа дуо? Миигин бу курдук тоҕута тэпсиэ дуо?» — дии турдаҕына аҕата оҕоньньор кэлэн атын кымньыытынан уолун оройго кууһуннарбыт. Ол охсон баран: «Оо,  дьиккэр! Бу кэбилэнэ турдаххыан! Баар эрэ тыыныҥ хаххатын, бу туох битин биттэнниҥ? Бу кэпкэр сарсыҥҥы күн сирэйгинэн буорга умсуоҥ!» — диэн саҥа аллайбыт.
  6. Сайыҥҥы түүн кылгас — утуйар, сынньанар бокуой биэрбэтэх, күн кылбайбытынан ойон тахсыбыт. Дьэ, икки өттүттэн бухатыырдарын охсуһуннарарга бэлэмнээбиттэр. Куйахтарын кэтэрдэн, кыргыһар сэптэрин туттарбыттар. Онтон аттары ыҥыырдаан, холуннарын хоккутаабат гына үчүгэйдик кичэйэн тардан холуннаабыттар, иҥэһэлэрин көрбүттэр, бөҕөргөтөн биэрбиттэр. Икки бухатыырдары аттарыгар олордон алгыс алҕаан баран: «Уруй!!! Уруй!!! Уруй!!! Өрөгөй талба!!!» — дэһэн хаһыытаһа түспүттэр. Инньэ дииллэрин кытта икки бухатыыр: «Уруй! Өрөгөй талба!» — дэспитинэн аттарын быһыта тиҥилэхтээн, үҥүүлэрин утары туппутунан утарыта сүүрдэн киирбиттэр…
  7. Онтон икки бухатыыр өтөрүтэ түсүһэн эрдэхтэринэ, Бэт Бээчээн дьонноро хаһыытаһа-хаһыытаһа, ытыстарыгар бааммыт хаптаһыннарынан табык охсон, тыас тыаһа суос-соҕотохто өрө чачыгырыы түспүт.
  8. Ол тыастан үргэн Көҥүс Боотур ата туора ыстанан баран — өрө хоройо- хоройо мөҥөн куһурҕатан барбыт. Онтон төбөтүн сиргэ тиийэ умса анньан баран кыаттарбакка тыа диэки дьулуспут.
  9. Бадьыҥы Төрөнөх атын сүүппүтүнэн иһэн Көҥүс Боотуру үҥүүтүнэн өтөрү түспүтэ, Көҥүс Боотур ата умса дьулуйан өрө тэбиитигэр түбэһэн ыҥыыр ботуоскатын тоҕо кэйэн тахсыбыт. Иккис түһүүтүгэр- ыҥыыр кэлин сирэйин тобулу кэйэн, бототун тоҕо кэйэн, ат моонньун хайа солоон тахсыбыт.
  10. Онуоха Көҥүс Боотур ыҥыырын холуннара быһыта ыстаммыттар да, Көҥүс Боотур, ыҥыырын мииммитинэн өрө эһиллэн, атын иннигэр баран сиргэ умса туруйалаабыт.
  11. Ону көрөн Бэт Бээчээн сэриитэ: «Уруй!!! Уруй!!! Кыайдыбыт!!!» — дэһэн Бадьыҥы Төрөнөххө сырсан киирбиттэр.
  12. Кээрэкээн оҕонньор туох да алыс абатыйан, кыһыйан, уола умса туруйалаан туран эрдэҕинэ атынан сүүрдэн кэлэн, уолун кэнниттэн эмэһэҕэ тэппит: «Сордоох! Биир ньылбаны кыайан салайбакка, эн бу сирэйгинэн буорга умса түспүт сааккын көрөллөөр-көрбөттөөр? Киэр бар, икки харахпар көстүмэ!» — диэн уолун үүрбүт.
  13. Таатта сэриитэ, Кээрэкээн сэриитэ, ол курдук кыаттарбыта эбитэ үһү. Кыайбыттар— бэрик бөҕөнү ылан, соболоҥ бөҕөнү куттаран, ааттаах Мэдьдьэҥ Сүүрүгү холбонон, барбыттара эбитэ үһү…

 

IV

  1. Бэргэн ытааччы Төҥүргэс Бөҕө тоҕус түүннээх күн мэлдьи хааман, Ханньас сиригэр кэлэн көрүө суоҕун көрбүт, билиэ суоҕун билбит… «Бу, тугуй, доҕоор? Түһүү турабын дуу — илэ көрбүт бэйэкэм дуу?.. Ол икки кимнээх буоллахтарай?.. биирдэстэрэ Бэт Бээчээҥҥэ дылы буолан?! Ол кэтэҕэр кэһэх тимирдээх, бии аатырар Бадьыҥы Төрөнөх  эбит буоллаҕа дии… Оо, сор эбит! Ити кыайан-хотон, бэрик-туһах ылан, соболоҥ куттаран, хаарыаннаах Мэдьдьэҥ биэбитин илдьэ бардахтара дии! Абаккабын-абаккабыын!  Дьэ, оттон хараҕым көрөрүн тухары, илиим хамныырын тухары, оҕум ситэрин тухары, бу тыыннаах турарым тухары Мэдьдьэҥ биэбин биэрэрим аатын билбэтим…
  2. диэн баран, биир баараҕай тиит үрдүгэр ыттан тахсан Мэдьдьэҥ Сүүрүгү кутуругун төрдүнэн көрөн баран тардан кээспитэ, оҕун тыаһа уйулуу сүүрбүт, эрбэҕин тыаһа этиҥнии ньиргийбит. Онтон түһэ эккирээн биир төҥүргэс аннын түөһүн тылыгар дылы тобулу хаһан сыппыт, кэһэхтээх оноҕосторун иннигэр уурбут: «Ким кэлбит, бэйэҕиттэн хоргутаар, миигиттэн хоргутумаар! Сыыһа туттуом суоҕа», — диэн сорунан сыппыта үһү…
  3. Мэдьдьэҥ биэ барахсаны Төҥүргэс Бөҕө ыппыт оноҕоһо эмэһэтин үүтүнэн түһэн, сиһин үөһүн тоҕо солоон, быарын хайа көтөн, сүрэҕин тобулу сүүрэн, оҕун төбөтө уолугун үүтүнэн кылбас гына түспүт. Биэ эмискэ үлүгэр дьик гынаат түөт атаҕын баҕаналыы тэбинэн, холбонон иһэр быатын «тирк» гына быһа тардан, турбутунан тура өлөн хаалбыт.
  4. Хайыахтарай? Мэдьдьэҥ Сүүрүгү өлөрөн, сиэн баран, тириитин, уҥуоҕун тииккэ ыйаан араҥастаан кэбистилэр. Ойууннарын кыырдаран көрүү көрдөрдүлэр: «Илбис кыыһа, илиитин таһыйа-таһыйа, биһиги үрдүбүтүнэн үстэ эргийэ көтөн ааста», — диэн ойууннара caҥa аллайда…
  5. Кээрэкээн оҕонньор кыаттаран баран үс түүннээх күнү мэлдьи быыстала суох өрө эккирээн, кыыран чыҥыйбыт. Бэт Бээчээн сэриитигэр илбис кыыһын түһэрэн — Бэт Бээчээн икки Бадьыҥы Төрөнөх икки өс бөҕөнү өстөһөн арахсыспыттар.   Бадьыҥы Төрөнөх бэрик туһах үксүн, соболоҥ улаххан өттүн Бэт Бээчээнтэн былдьаан ылбыт.
  6. Бадьыҥы Төрөнөх обургу былдьаан иппит бэригинэн- туһаҕынан байбатах, сиирин сиэн, өлөрө өлөн, сүтэрэ сүтэн бараммыт. Дьэ, онтон ыла — ким да гиэнэ буоллун — оҕус буоллун оҕуһу, анах буоллун анаҕы, биэ буоллун биэни, кулун буоллун кулуну, убаһа буоллун убаһаны тутан аҕала- аҕала өлөрөн сии олорбут. Сорох кыраабыт, сорох ытаабыт, сорох быстан ыалы кэрийэн аһаабыт, сорох кулут- хамначчыт буолбут.
  7. Байаҕантай кырдьаҕастара Бэт Бээчээни ыҥыттаран ыланнар сүбэлэспиттэр. Бадьыҥы Төрөнөҕү өлөрөргө ууруу уурбуттар.
  8. Онон икки хараҕа суох олоҥхоһут оҕонньору буланнар, бэт элбэх манньаны биэрэннэр Бадьыҥы Төрөнөҕү чинчилэтэ ыыппыттар. Бадьыҥы Төрөнөх аанын хатанан утуйа сыттаҕына, оҕонньор икки кыра оҕо сирдьиттээх кэлэн тайаҕынан дьиэ аанын тоҥсуйан лабыгыраппыт. Онуоха дьиэлээх батыйатын харбаабытынан ойон туран аанын аспыт уонна оҕонньору умса хаһыйан дьиэтин ортотугар умса бырахпыт. Икки оҕо куттанан сарылаһа түспүттэр уонна тыа диэки сырсыбыттар.
  9. Оҕонньор олоро түһээт: «Оо, кукаам, Бадьыҥы Төрөнөх, урааҥхай сахаттан ураты киһи үөскээтэ диэбиттэрин истэммин кэллим. Элбэх бөҕөстөрү чинчилээбит, үгүс бухатыырдары билбит оҕонньорбун. Онон өлөрүм чугаһаата диэммин, бу эйигин чинчилии-билэ кэллим, төһө бэккин, кимтэн тугунан ордуккун бэйэҕэр кэпсиэм, бар дьоҥҥо тарҕатан өлүөм. Аатыҥ-суолуҥ аан дойдуну арҕара тарҕаныа», — диэн тыл эппитэ үһү.

Ону истэн баран, Бадьыҥы Төрөнөх ис-иһиттэн сөбүлүү истэн: «һы-һы, кырдьык даҕаны, үчүгэй киһи буолуом ээ… Чинчилээн-сыаналаан даа көр», — диэн таҥаһын устан, илиитин-атаҕын, быччыҥын-иҥиирин өрүтэ күүрдэн, оҕонньор иннигэр тула эргийэн биэрэ турбута үһү.

Оҕонньор саҥата: «Оо, куккаам, аатырыаххын аатырар эбиккин!  Бу маннык бэйэлээх бөҕөстөрү, бухатыырдары төрөтөр дьонноох омук хаһан даҕаны бу күн сириттэн быстыа, бараныа суоҕа… Уһун үйэлэн! Өрөгөйүҥ үрдээтин!» — диэн оҕонньор алҕаан баран, бырастыылаһан тахсан барбыта үһү…

 

V

  1. Бэт Бээчээн оҕонньору ыҥыран: «Дьэ эрэ, кырдьаҕас, тугу көрөн-билэн кэллиҥ? Кэпсээ!» — диэбит. Онуоха оҕонньоро: «Дьэ, доҕоор, арай уһуктаах хотуох сирэ биир киинин үүтэ баар. Атын этиттэн уһуктаах сынтарытыыһы, биилээх ньыҕаллыыһы», — диэн кэпсээтэ.
  2. Бэт Бээчээн кырдьаҕастарын кытта сүбэлэһэн баран отучча аттаах киһилээх кэлэн: «Дьэ эрэ, сууттуу кэллим, уоруйаҕы уоруйах курдук тутуом, түөкүнү түөкүн курдук дьүүллүөм, тахса тат! Аньыыҕын-хараҕын кэпсиэ. Аны уоруом-талыам суоҕа диэн ааттаһаҕын дуо?» — диэн үөҕэ- дьаҕарыйа турбут.
  3. Онуоха Бадьыҥы Төрөнөх батыйатын туппутунан ойон туран: » Дьэ, өстөөҕүм хата бэйэтинэн кэлбит», — диэн аанын тэлэйэ баттаан тахсан эрдэҕинэ, отучча ох сирэйин-хараҕын биирдэ саба түстэ… Онуоха… «Һук!» диэбитинэн дьиэтигэр төттөрү ыстанна.  Бэт Бээчээн саҥата: «Дьэ, эрэттэр, кытаатыҥ! Быктар эрэ сирэйиттэн-хараҕыттан атын сиргэ ытымаҥ! Дьиэтигэр хаайан олордоммун уоттаан куугунатыахпыт, кини бэйэкэлээҕи уот сиир дуу, сиэбэт дуу», — диэн дьаһайа турбута үһү. Ол курдук тоҕус түүннээх-күнү мэлдьи түрбүөн бөҕөнү түһэрбиттэр. Бадьыҥы Төрөнөх куйаҕын кэтэн, тимир кураах бэргэһэтин сирэйигэр саба тардынан тахсан эккирэтиһэ сатаабыт да, дьоно, аттаах дьон, куота-куота кэнниттэн эккирэтэн кэлэ турбуттар.
  4. Онтон тоҕус хонон баран, Бэт Бээчээн киһи истэр гына: «Дьэ, доҕоттоор, туһа тахсымаары гынна, төннүөххэ… Мин, арай, бөҕөстөрү ыҥыра барыыһыкпын «, — диэн тыл эппит. Инньэ диэн баран — Бэт Бээчээн дьонун хомуйан, чугастааҕы тыаҕа тахсан, саһан сытан чуҥнаабыт. Бадьыҥы Төрөнөх үс түүннээх күнү мэльдьи дьиэтин тула эргийэн кэтэһэн көрөн, кырдьык барбыттар ээ диэн, уон икки хонугу мэльдьи утуйбатах киһи дьиэтигэр киирэн хатанан, түннүгүн-үөлэһин бүөлэнэн утуйан хаалбыт…
  5. Бухатыыр киһи бухатыырдыы утуйбут. Кэлэн дьиэтин тоҥсуйбуттар — уһуктубатах, онтон түннүгүн алдьатан киирбиттэр — онуоха биирдэ дьик гымматах… Бэт Бээчээн иккиэ буолан батыйаларынан Бадьыҥы Төрөнөх киинин үүтүнэн тирээн бараннар, часкыйбытынан өтөрү түспүттэр…
  6. Бадьыҥы Төрөнөх соһуйан, часкыйа түһээт, икки харытын таһынан батыйаны хаһыйа охсубут. Ол охсубутугар батыйа тараһатын тыыра тэбэн, самаҕын уҥуоҕар хабахтары хайа тэбэн тахсыбыт… Самаҕын силгэтэ хайдыбыт киһи хаамара кэлиэ дуо? Бадьыҥы Төрөнөх ойон турарын кытта икки атаҕа икки аҥыы дьаадьах гынаннар сууллан түспүт. Дьэ, ол буолбут киһини өлөрбөт буолуохтара дуо, өлөрбүттэр.
  7. Дьохсоҕон ойуун, Кээрэкээн кинээс Бадьыҥы Төрөнөх өлбүт сураҕын истэн баран: «Оо, ол иһин, мин киһи эппит тылым, кыраабыт кырыыһым хайдах туолбат буолуой? «, — диэн киһи барыта истэр гына саҥа аллайбыт. Оннооҕор буолуох тыл иһиллэр баҕайыта, итинник тыл Байаҕантай Аллан икки ардыгар иһиллэ охсубут… Ону истэн, сорох күрээн Өймөкөөҥҥө түспүт, сорох Дьааҥы—Халыма диэки күрээбит…
  8. Кээрэкээн кинээс: «Эһиги миигин атаҕастаабыттаах этигит, ону иэстэһэ кэллим», — диэн Байаҕантайдаах- Алланынан эргийбит. Онуоха: «Ээ, кырдьаҕас, сөпкө эттиҥ, аньыыбытын-харабытын билинэбит, аһын-харыһый!» —диэн көрдөһөннөр, бэрик бөҕөнү биэрбиттэр, соболоҥ бөҕөнү төлөөбүттэр эбит. Дьэ, онтон ыла илиҥҥи улуустарга охсуһуу диэн уурайбыта эбитэ үһү.
  9. Кээрэкээн кинээс Аллантан киирэн иһэн дьонугар кэриэһин эппитэ үһү. Онуоха дьоно соһуйан, куттанан: «Тыый! Туох тылын тылластыҥ?  Хайа, аҕаа, билигин даҕаны көстөр дьүһүҥҥүн көрдөххө — сирэйиҥ-хараҕыҥ сэргэххэ дылы, соччо өлөр дьүһүн суохха дылы… Ама туох үлүгэрэй, олорбохтоо инигин», —дэспиттэр.

— Ээ, суох, биэбэккэлэриэм, өлөр биппин билэн эттим… Хайа сиргэ өлөбүн да, ол онно хоруопта оҥорон, ол өлбүт сирбэр ууран кэбиһээриҥ, ууга өллөхпүнэ — ууга, хонууга өллөхпүнэ — хонууга. Мин көмүллэр сирбин ол хоруобум бэйэтэ ыйан туһаайан биэриэҕэ —  тараҕай таас хайа сирэйин булуоххут. Дьэ, ол буолуохтаах мин көмүллэр сирим.

  1. Сарсыҥҥы күнүгэр дьонун барытын Амманы туоратан баран, оҕонньордоро кэннилэриттэн атынан ууну кэстэрэн истэҕинэ эмискэ баҕайы холорук түһэн, оҕонньор атын сөрөөн илдьэн быһыт хараҕар түһэрбит… Оҕонньордоро боруокка охсуллан, ытыллан баран көстүбэккэ барбыт… Сүүрүгү батыһа баран көрдөөн көрбүттэр — булбатахтар, онтон сүүрүгү өрө баран көрдөөбүттэрэ — оҕонньордоро кумахха сытар эбит.

Таатта улууһун ойуун ууһун дьоннорун төрүттэрэ, былыргы улуу тыгыттар ааттаах ойууннара, биир үрдүк сололоохторо Дьохсоҕон ойуун, Кээрэкээн кинээс ол курдук өлбүтэ эбитэ үһү диэн бу бүгүҥҥү күҥҥэ дылы кэпсээн буолар эбит…