1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (Пока оценок нет)
Загрузка...
494 просмотров

Мин планетам Сир

Во всем мире 20 марта,  по инициативе ООН, празднуется День Земли (англ. Earth Day).
Дата 20 марта была выбрана и официально утверждена в 1971 году ООН для Дня Земли именно потому, что на это время выпадает день весеннего равноденствия, когда меняется биологический ритм планеты, и она переходит на новый виток своего развития, когда происходит пробуждение природы и ее обновление. В обращении ООН говорится: «День Земли – это специальное время, которое предназначено, чтобы привлечь внимание всех людей к осознанию планеты Земля как их общего дома, ощутить нашу всеземную общность и взаимную зависимость друг от друга».

Экологическай эрудицион

(Красноярскай кыраай оҕо библиотекатын опытыттан)

Кэпсэтии- оонньуу быһыытынан орто сүһүөх кылаас оҕолоругар ыытыллар.

Тэринии:

  • Плакат «Мин планетам Сир: бөҕүнэн туолбут дойду», «Мин планетам Сир» — от күөҕэ, «бөҕүнэн туолбут дойду» — хара өҥүнэн суруллаллар, эбэтэр нууччалыы «Моя планета Земля — большая свалка».
  • Кылаас бытархай хамаандаларга арахсар.
  • Биирдии хамаанда үс араас өҥнөөх карточка ылар.

Сыала: киһи күннээҕи туттан-хаптан олоруута тулалыыр эйгэҕэ чопчу сабыдыаллааҕын өйдөтүү.

I чааһа. Кэпсэтии

(Плакаты көрдөрөр) көрүҥ эрэ оҕолоор, тоҕо маннык суруллубута буолуой?

Бу маннык суруллубутун кытта сөбүлэһэҕит дуо?

Toҕo маннык суруйбутум туһунан мин кэпсиим эрэ.

Билигин Сир планета киртийиитэ күнтэн күн аайы эбиллэн иһэр. Хас биирдии киһиэхэ анаан сыл аайы 20 т. сырье ороскуоттанар, онтон 97% хаалар, быраҕыллар.

Аныгы экономика харыыта суох атыылаһары; ыскайдыыры, хорҕомнук туттары сөбүлүүр.

Холобура, 30 сыл анараа өттүгэр массыына 250 тыһ. километры соччо алдьаммакка-кээһэммэккэ сүүрэр эбит буоллаҕына билигин оноһуллар массыына 120000 километры бардаҕына свалкаҕа да быраҕыллыах курдук алдьанар- айгырыыр.

Сылтан сыл аайы массыына саҥа мааркалара тахсаллар. Саҥаттан саҥаны атыылас, атыылас.

Киһи быраҕар бөҕө планетабытын төһөлөөх дьаабылыырый?

— Тыаҕа, сиргэ быраҕыллыбыт кумааҕы сытыйан-ымыйан олох суох буолуор дылы 2 сыл ааһыа, кэнсиэрбэ тимир баанката 200 сыл сытыа, өстүөкүлэ — 1000 сыл.

Россия сыл аайы 190 мөлүйүөн кубометр бөҕү таһаарар. Бу сыыппара экономикалара күүскэ сайдыбыт дойдулардааҕар кыра курдук. Холобур, Германия сылга 400 мөлүйүөн кубометр бөҕү быраҕар. Ол гынан баран сайдыылаах дойдулар бөхтөрүн туһаҕа таһаараннар иккис олохтууллар. Онтон Россия бөҕү туһаҕа таһаарыыта (переработка) дуона суох.

Холобур, ол Германияҕа бөҕү үчүгэйдик суортууллар

Ол -аата уопсай бөх 54%  уматар, переработкалыыр заводтар тигинии- таҥыныы, тохтоло суох үлэлии тураллар.

Билигин тулалыыр эйгэни саамай буортулуур туох буолуой?

Транспорт эбит. Бастатан туран салгын киртийэр. Учуонайдар суоттааһыннарынан биир күн аайы мииниллэр массыына выхлобын оборорго 0.8 га тыа наада эбит.

Москва куорат хас биирдии олохтооҕор сыл аайы 180 киилэ салгыны буортулуур вещество тиксэр, онтон 150 киилэтэ транспорт выхлоба.

Салгыны буортулуур веществолары таһаарыыга Россия экономиката хаалыылаах буолан аан дойдуга үһүс миэстэни ылар, бастакы Америка уонна Япония сылдьаллар эбит.

Статистика кэпсииринэн уон саамай кирдээх куораттартан тоҕуһа Китайга баар, биирэ — Индияҕа.

Аан дойду саамай кирдээх куората Бангкок эбит. Манна 8 мөлүйүөн олохтооххо 2,3 мөлүйүөн мотоцикл тиксэр. Куорат фабрикалара, заводтара күн аайы 7,5 тонна араас салгыны, ууну,  почваны киттитэр веществолары, бөҕү-сыыһы таһаара тураллар.

Массыына туһунан эттэххэ, Францияҕа сыл аайы 368 тыһыынча тонна покрышка быраҕыллар. Мантан 25% эрэ иккистээн туһаҕа турар.

Сылтан сыл аайы тыынар салгыммыт, иһэр уубут буорту буолара күүһүрэн, элбээн иһэр. Дьиҥэр аан дойду государстволара планетаҕа куттала суох оҥорон таһаарыы туһунан докумуоҥҥа илии баттыыр эрээри дуогабары тутуспаттарыттан бу буолар.

Саамай салгыны туох ыраастыырый? Планета күөх үүнээйилэрэ сыл аайы 150 миллиард тонна кислороду хачайдыыллар, ыраастыыллар.

Арай ити сорудаҕы хайа эмэ завод оҥороро буоллар иччэ продукцияны 100 сыл устата оҥорон таһаарыа этэ.

Ол да буоллар киһи-аймах бу абыраллаах тыаларын кэрдэрин тохтоппот. Кэрдиллибэтэх тыа 70% үс государство территориятыгар баар: Россияҕа, Канадаҕа, Бразилияҕа.

Маһы ордук туохха анаан кэрдэллэрий?

20 киилэ макулатура 1 үүнэн турар маһы харыстыыр. 1тонна макулатура 0.4 га тыаны кэрдэртэн быыһыыр.

Россияҕа сыл аайы хас биирдии киһиэхэ анаан 30 киилэ кумааҕы оноһуллан тахсар, онтон макулатура быһыытынан 6 киилэ төннөр, 24 киилэтэ быраҕыллар, бөх буолар.

Биһиги планетабыт — биһиги дьиэбит. Дьиэни ыраастык тутар куолу. «Бөҕү ханна гынабыт?» — диэн боппуруос күн-түүн аайы сытыырхайан иһэр.

 II чааһа.

Билигин «Мин планетам Сир: бөҕүнэн туолбут дойду» диэн оонньууга ынырабыт.

Оонньуу быраабылата:

I тур ыйытык этиллэр уонна үс хоруй бэриллэр. Сөптөөҕүн талан хамаанда өҥнөөх карточканан көрдөрөр (оонньуу хамаанданан буолбакка соҕотохтуу кыттааччынан эмиэ барыан сөп).

 

Сиргэ быраҕыллар бөх саамай улахан чааһа буолар.

+ пластмасса

  • өстүөкүлэ

— металл

Күннээҕи олоххо бөҕү-сыыһы таһаарыы рекордсменнарынан буолаллар

-Москва олохтоохторо

-Лондон олохтоохторо

+ Нью-Йорк олохтоохторо.

Промышленность хайа салаата Францияҕа саамай сайдыылаах, актыыбынай, инникигэ кэскиллээх аатырарый?

-упаковкалыыр матырыйааллары онорон таһаарыы

  • + бөҕү сыыһы иккистээн Tyhaҕa таһаарыы (переработка)
  • -массыынаны оноруу.

 

Бөҕү туһаҕа таһаарыах (утилизация) иннинэ аан бастаан тугу гыналларый?

+ суортууллар

  • -биир сиргэ мунньаллар
  • — бытарыталлар.

Пластмассаны хайдах суох онороллоруй?

  • — ыга баттаталлар

+ аналлаах оһохторго уматаллар

  • -ууллараллар.

 

Бөх тoҕop сири (свалканы) таларга бастатан туран туохха кыһаныахтааххыный?

+ сир үрдүн уонна сир кырсын ууларын харыстааһын

  • — бөх тоҕор сири олбуордааһын
  • — аналлаах техниканан хааччыныы

 

Куһаҕан дьайыылаах быраҕыллыбыт тобохтор (вредные выбросы) кутталлаахтар:

  • киртитэр эрэ регионнарыгар
  • чугастааҕы регионнарга эмиэ

+ оннооҕор олус ыраах баар территорияларга.

 

Ууга саамай кутталлаах «тума» (добавка) тугуй?

  • — күннээҕи бөх-сах
  • + пестицидтэр
  • — минеральнай удобрениелар.

Ханнык дойдуну «Европа бөҕүн дьааһыга» диэн ааттыылларый?

+ Британия

  • Россия
  • Польша

Европатааҕы экономическай холбоһук дойдулара таһаарар тобохторун аҥарыттан ордуга ханнык салааҕа тиксэрий?

  • ыарахан промышленноска
  • — чэпчэки промышленноска

+ тыа хаһаайыстыбатыгар

Тулалыыр эйгэҕэ тахса турар тобохтору аҕыйатар ханнык саамай көдьүүстээх суол баарый?

  • — тобохтору көмүү
  • — сөптөөх сокуоннары олоххо киллэрии

+ тобохтору иккистээн туһаныы

Экологическай система кэһиитигэр тиэрдэр кутталлаах веществолар тулалыыр эйгэҕэ тахсыылара туох диэн ааттанарый?

+ киртийии

  • экологическай кризис
  • интродукция

Атмосфераҕа саамай элбэх буортулаах веществоны ханнык салаа таһаарарый?

  • — Теплоэнергетика
  • + автотранспорт
  • — нефть уонна газ переработката.

 

Вермикультура диэн тугуй?

  • — дойду уутун саппааһын туһунан системаламмыт билии

+ ардах чиэрбэлэрин анаан иитии (органическай тобохтору переработкалатар уонна почваны нүөлсүтэр сыаллаах)

  • — уу төһө ырааһын бэрэбиэркэлиир ньыма.

Энергетическай проблеманы саамай сөптөөхтүк хайдах быһаарыахха сөбүй?

+ энергияны кэмчилээһин

  • — атомнай энергетиканы сайыннарыы
  • — тыал энергетикатын сайыннарыы.

Гарбология диэн тугуй?

  • — дьиэ-уот туһунан наука
  • — почваны үөрэтэр наука

+ бөҕү-сыыһы үөрэтии (мусороведение).

Пластмасса бытыылка тыаҕа уларыйбакка эрэ хас сыл сытыай?

  • — 3 сыл
  • — 50 сыл

+ 100-тэн тахса сыл.

Быраҕыллыбыт кумааҕы хас сылынан суох буолуой?

+ 1-2 сылынан

  • — 5-8
  • — 20

II тур.

«Таабырыннаһыах эрэ»: ыытааччы бастаан 2 таайтарыыны этэр, онно сөп эппиэт 2 баал; салгыы өссө 3 таайтарыыны эппитин кэннэ таайдахтарына 1 баал. Хоруйу суругунан эбэтэр тылынан ылыахха сөп. Ыытааччы санаатынан.

 

-Бу уутааҕар чэпчэки.

-Бу ууга уста сылдьар, кустук араас өҥүнэн оонньуур буолааччы.

-Үрэххэ массыына сууйдахтарына бу хаалааччы.

-Бу балыктарга, уу атын олохтоохторугар тыыналларын мэһэйдиир.

-Бу маны уу үрдүттэн холбуйан хомуйуохха сөп.

(массыына арыыта)

 

-Бу мала суох биһиги сатаммаппыт.

-Бу маны биһиги күҥҥэ хаста да туттабыт.

-Бу ууга киирдэҕинэ балыктары, уу үөннэрин-көйүүрдэрин, үүнээйилэрин өлөрөр. Бу маны туһаннахха ырааһыраҕын.

-Ууга киирдэҕинэ сүрдээх элбэх күүгэн үөскүүр.

(мыыла, порошок)

 

-Бу кыра, аҕыйах соҕус өлүүкэтэ үүнээйилэргэ олус туһалаах буолар.

-Бу маны кыһын кытаанах гына таптайан тоҥороллор.

-Бу — наһаа элбэхтик ууга киирдэҕинэ балыктар, уу атын үөннэрэ тумнасталлар.

-Бу — сороҕор атыы-эргиэн табаара буолааччы.

-Маны ханнык баҕарар ынах оҥорон таһаарар.

(ынах сааҕа).

 

-Бу мантан наһаа элбэх оонньуур оноһуллар.

-Бу араас өҥнөөх, бу маны алдьатар уустук coҕyc.

-Бу мантан оҥоһуллубут маллар кыра ыйааһыннаахтар.

-Уматтахха куһаҕан сыттаах хара буруо тахсар.

-Бөххө бырахтахха бу бэйэтэ арахсан суох буолбат.

(пластмасса).

 

-Бу эргэрбиттэн эбэтэр алдьаммыттан тахсар.

-Бу маны куоракка, дэриэбинэҕэ, суол кытыытыгар, оннооҕор тыаҕа, алааска көрүөххэ сөп.

-Бу маны туттаран харчы ылыахха сөп.

-Бу олус ыарахан ыйааһыннаах, дьиэ иһигэр киллэриллибэт.

-Бу туттарыллыбытыттан саҥа ол-бу оҥоһуллан биһиэхэ атыыга       төннөн       кэлэр.

(металлолом).

 

-Бу хаһан баҕарар хап-хара дьүһүннээх.

-Бу умайартан тахсар.

-Бу киһи танаһын наһаа киртитэр, сорох дьону ыарытыннарыан да сөп.

-Бу салгыҥҥа тахсан наһаа элбээтэҕинэ олус буортулаах.

-Бу турбалар истэригэр, оһоххо баар буолар.

(курунньук, сажа).

 

-Бу куоракка элбэх, дэриэбинэҕэ аҕыйах.

-Бу мантан дьоннор сылайаллар, ыалдьаллар даҕаны, ньиэрбинэйдииллэр, устунан хаһыытыыллар, онон бу маны өссө элбэтэллэр.

-Бу ордук фабрикалаах, заводтаах улахан куораттарга элбэх.

-Бу маны үксүн массыыналар, араас үлэлиир механизмнар, прибордар уонна оҕолор таһаараллар.

-Бу тулалыыр эйгэни наһаа аймыыр.

(тыас-уус, шум).

 

-Бу маны хараххынан көрөрүн саарбах.

-Бу мантан дьон астма, бронхит, рак, аллергия курдук ыарахан ыарыыларга ыалдьыахтарын сөп.

-Бу фабрикалаах, заводтаах, элбэх массыыналаах куораттарга ордук хойуу.

-Бу маны үүнээйилэр күөх сэбирдэхтэринэн хомуйан ылаллар.

-Бу наһаа элбэх сиригэр лабыкта үүммэт, атын да үүнээйилэр кэхтэллэр, кыыллар, үөннэр тохтооботтор.

(газовые отходы).

 

-Бу маны кытайдар айбыттара.

-Бу түргэнник умайар.

-Бу мастан оноһуллар.

-Бу элбэх да элбэх бөх буолар.

-Бу манна уруһуйдууллар, суруйаллар.

(кумааҕы).

 

-Бу маны кумахтан оҥороллор.

-Үксүгэр бу дьэнкир буолар.

-Бу маны ититтэххэ ууллаҕас буола сымныыр.

-Бу түһэрдэххэ алдьанар.

-Тыаҕа быраҕан кэбистэххэ баһаар төрүөтэ буолуон        con.

(өстүөкүлэ).

 

Ill тур: Соҕотох киһи туох кыахтааҕый?

  1. Илиилэрин уунан эппиэттииллэр 2 баал.
  2. Кумааҕыны хайдах харыстыахха? (Икки өттүгэр суруй).
  3. Таҥаһы хайдах харыстыахха? (Ыраастык тут, … эргэни кыамматтарга биэриэххэ сөп).
  4. Ас тобоҕун хайыыгын? (дьиэ кыылларыгар, удобрение онорорго).

Оонньуу манан бүтэр. Биһиги Сирбит – төрөөбүт дьиэбит. Дьиэбит бөх кутар сиргэ кубулуйбатын наадатыгар хас биирдии киһи кыһаннаҕына эрэ Сирбит ыраас, чэбдик буолуо. Сир доруобай буоллаҕына биһиги доруобай буолабыт.

Бүгүҥҥү оонньууга элбэҕи билбиккит буолуо диэн эрэнэбин. Бу оонньуу түмүгэр дьиэҕитигэр баран туохха барытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыаххыт диэн эрэнэбин.

Ытык Күөл, 2000сыл.