1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (2 оценок, среднее: 5,00 из 5)
Загрузка...
453 просмотров

Оҕо ааҕыытын көҕүлээһин

Оҕо  кинигэни ааҕыытын хайдах көҕүлүөххэ.

Киэҥ    билиилээх, бэйэтин кыаҕар эрэнэр, үлэһит, дьону кытта сатаан сыһыаннаһар  эрэ  киһи бу биирдэ бэриллэр олоххо бэйэтин миэстэтин булунара чахчы.  Ханнык баҕарар кэмҥэ билии өрүү  сыаналанар баай  буолар.

Билиҥҥи кэмҥэ кинигэни ааҕыы суолтатын өйдөөбөт, ааҕыы киһи сайдыытыгар оруолун сыаналаабат учуутал суох дии саныыбын. Ол гынан баран билигин аахпат төрөппүттэр оҕолоро улаатан эрэллэр. Дьиэлэрин иһигэр кинигэ ааҕа олорор киһини көрбөтөх оҕолор оскуолаҕа кэлэллэр диэтэххэ наһаа баһыы буолуо суоҕа.  Кинигэлиин  доҕордоспотох оҕо оскуолаҕа кэлэн төһөлөөх кыһалҕаны көрсөрүн  учууталлар көрө-билэ сырыттахтара. Оҕо кинигэни ааҕар дуу, аахпат дуу буолуута улахан киһиттэн быһаччы  тутулуктаах. Бу ким да төрүөҕүттэн талаана буолбатах.

Оҕоҕо быыкаайыгыттан кинигэни көрдөрөр, кэпсиир, ааҕар буоллахха, саҥарыан инниттэн ааҕааччы буолар — дииллэр ааҕыыны үөрэтэр учуонайдар. Оҕо ааҕар киһи буолан тахсара төрөппүттэн быһаччы тутулуктаах. Аатырбыт психолог Юлия Борисовна Гиппенрейтер тугу сүбэлиир эбитий?

Кини хас биирдии төрөппүт «зона ближайшего развития ребенка» диэн психологическай сокуон ис хоһоонун өйдүөхтээх, билиэхтээх диир эбит. Кылгастык быһаардахха маннык.

Хас биирдии оҕо бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тугу эрэ сатыыр; онтон туох эрэ киниэхэ улахан киһини эрэ кытта оҥордоҕуна табыллар; олох сатаммата, кыайбата эмиэ баар.

а) Күнтэн күн аайы оҕо улахан киһини кытта оҥорбутун бэйэтэ кыайар, сатыыр буолан иһэр. Кини төгүрүгэ кэҥиир, ол гынан баран улахан киһини кытта оҥорбут төгүрүгүн таһыгар тахсыбата. Ол аата бииргэ оҥоһуллар дьыалалар оҕобут сайдыытын олуга эбиттэр.

Иккис б) ойууга төрөппүттэриттэн элбэх болҕомтону ылбат, бэйэтэ бэйэтигэр хаалларыллар, бииргэ дьарыктаммат оҕо кыра төгүрүгүн көрөбүт. Биллэн турар бастакы оҕо түргэнник сайдыа, эрэллээхтик, ситиһиилээхтик, үтүө туруктаахтык сананыа.

Онон оҕо олох сатаабат, кыайбат түгэнигэр көмөтө суох хаалларар сыыһа эбит.

«Мин оҕом олох аахпат» — диэн, буолар буолан бүппүтүн курдук этэр, эрдэттэн бэринэн буруйу компьютерга, мультиктарга түһэрэр төрөппүт аҕыйах буолбатах.

«Дьиэбитигэр кинигэ арааһа баар, биири да арыйан көрбөт» — диэччи да суох буолбатах.

Юлия Борисовна бу түбэлтэҕэ саамай эрэллээх ньыма быһыытынан оҕону кытта бииргэ ааҕарга сүбэлиир.  Үгүс дьиэ кэргэҥҥэ сатаан аахпат оҕоҕо кинигэ ааҕыллар. Онтон сорох төрөппүт оҕолоро оскуолаҕа барбытын да кэннэ бу бэртээхэй дьарыгы  хаалларбаттар. «Буукубалары холбоон ааҕан эрэр оҕоҕо хаһааҥҥа дылы ааҕан биэрэбин?» — диэн ыйытыыга чуолкай хоруйу биэрэр уустуктардаах. Оҕо  ааҕыы техникатын төһө түргэнник баһылыыра үүт- үкчү буолбат.  Соҕотоҕун кинигэ ааҕара ыарахана биллэр: элбэх билбэт тыллара бааллар, бүтэн биэрбэт уһун этиилэр, ол кэриэтин оонньообут  ордук.  Дьиҥэр ааҕар буолуон баҕарар ээ…  Онон ааҕа үөрэнэр уустук кэмигэр улахан киһи аттыгар баар буолан, кинигэ ис хоһоонунан кэрэхсэтиэн наада.

Биир ийэ 9 саастаах уолун кинигэҕэ маннык угуйбутун кэпсээбит:

« Вова бытааннык ааҕар буолан, сүрэҕэлдьиир, ааҕыан баҕарбат этэ. Аахпат киһи хантан түргэтээн кэлиэй? Аахпытын да өйдөөбөт этэ. Аттыгар туран ааҕарын кэтиирдээҕэр бэйэм үчүгэй кыра кинигэлэри булан утуйуон иннинэ ааҕар буолбутум.  Сотору уолум оронугар олорон мин дьиэ үлэтин бүтэрэн ааҕа кэлэрбин кэтэһэр буолбута. Бэйэм эмиэ үөрэ- көтө ааҕабын, салгыы туох буолуон таайабыт. «Өссө кыратык» — диэн көрдөһүүнү үөрэ иһиттэрбин да «Чэ 5 эрэ мүнүүтэ» — диэн үлэһэн уоту умулларан утутар буолбутум. Сороҕор албаһыран  бэйэтигэр аахтаран, сороҕор уочараттаһан ааҕан оҕом сыстан барбыта. Кинигэни таптаата. Ол да буоллар син биир бииргэ ааҕарбытын хаалларбаппыт» — диэбит ийэ.

Бу бэртээхэй кэпсээн ийэ оҕотун иннигэр сайдыы  чугас соругун (зону ближайшего развития)  сөпкө тэрийбитин ааһан, баһылыырга көмөлөспүтүн көрдөрөр. Ону тэҥэ, бу сокуону тутуһан, ийэ оҕотун кытта үтүө, истиҥ сыһыаны олохтообут.

Онон, убаастабыллаах төрөппүт, оҕон  туохха эрэ ыарырҕатар, эйигиттэн көмөнү күүтэр буоллаҕына хайаан да көмөлөс. Ол гынан баран:

  1. Кини олох сатаабатын эрэ бэйэн оҥор, атынын оҕоҕор оҥортор.
  2. Оҕон саҥаны сатыыр буолан истэҕин аайы бэйэтигэр сүктэрэн ис.

Мин  кылгас соҕустук кинигэни    ааҕыыны   көҕүлээһиҥҥэ санаабын  этиэхпин  баҕарабын.

Маҥнайгытынан, кыра оҕо үтүктэн үөрэнэр. Төрөппүттэр     кинигэ   ааҕар    буоллулар    да,  кини    эмиэ кинигэ тутуурданар. Оҕолордоох    ыал  хайаан да дьиэтээҕи  библиотека тэриниэхтээх, хайаан да оҕо библиотекатыгар, нэһилиэк библиотекатыгар сылдьыыны дьиэ кэргэн үгэһигэр кубулутуохтаах.

Иккиһинэн, киэһэ аайы дорҕоонноохтук ааҕыы дьиэҕэ олохсуйарын ситиһиэххэ, оччоҕо  оҕо  кинигэҕэ     убаныа этэ. Манна кэмин куоттарбат наада уонна үөрүйэх үөскүүрүн туһугар киэһээҥҥи      ааҕыылары үгэскэ кубулутар ордук. Бииргэ     ааҕан, кэпсэтэн төрөппүт оҕотун  үөрэтэр, оҕотугар көмөлөһөр, бииргэ саҥаны -сонуну арыйаллар, оҕотун  болҕомтотун тардар, үчүгэйгэ сыһыарар, бу алтыһыы хаһан баҕарар утуөҕэ эрэ тиэрдэр. Сэрийээллэри, көмпүүтэри, ииһи-ууһу, бүтэн быстыбат дьиэ үлэтин, онтон да атын бары  дьарыгы тохтотон, муҥ саатар чаас  аҥара     сиэртибэлиэххэ. Оҕо кинигэни кэмигэр тута     үөрэммэтэҕинэ,    кэлин    ытаан да,  ыллаан да    кинигэҕэ     сыһыарбаккын.

            Үсүһүнэн, оҕо аахпытын  кэпсии үөрэниэхтээх. Былыргылар этэллэринэн, «дьолоҕойугар тохтото, куойатыгар- маҥкытыгар оҕустара» үөрэнэр , ону кытта  билиигэ — көрүүгэ  тардыһыыта күүһүрэр.

Кэпсиирин   сэргээтэххэ, тэптэрэн  биэрдэххэ, оҕоҕо   интэриэс үөскүүр, туох  эмэ    саҥаны, сонуну, дьиктини  кэпсээн болҕомто киинигэр  киириэн баҕарара  үксүүр; кэлин   даҕаны Интернеттэн   эҥин   дьоно   сэргиирин була  сатыаҕа. Биһиги үксүн оҕо кыра  эрдэҕинээҕи  кэпсиэн-ипсиэн  баҕатын кэҕиннэрэн   кэбиһэбит,   үөрүйэххэ   сатаан  кубулуппаппыт. Улааппытын кэннэ кыһарыйар   туһата      суох дииллэр .  Киһи    айылгытын  быһыытынан    кэпсээри билэ-көрө  сатыыр ,  билээри-көрөөру ааҕар, көрөр-истэр. Кимиэхэ да кэпсээбэт     буоллаҕына, тоҕо  ааҕыаҕай, тоҕо истэ-билэ  сатыаҕай?

Төрдүһүнэн, оҕо кыра   эрдэҕинээҕи           кэпсии             үөрүйэҕэ хаҥнан           хаалбатын  ситиһиэххэ.    Оҕо саадыгар   уонна      алын  кылааска кэпсэтэн     бодоруһуу,  дорҕоонноохтук  саҥаран   хоруйдааһын  балачча  туттуллар. Кыра кылаас оҕотугар сөбүлүүр улахан киһитэ муҥутуур аптарытыат. Бу киһи эппитин оҕо хайаан да  толорорго дьулуһар. Ол да иһин ааҕыыга улахан болҕомтону уурар учуутал, төрөппут оҕото ааҕар буолар. Хомойуох     иһин,   оҕо улаатан    истэҕин аайы     саҥаран бодоруһара, тылынан     кэпсиирэ улам-улам  аҕыйаан иһэр. Үксүгэр  суругунан хоруйдууллар эбэтэр компьютер, смс нөҥуө быһаарсаллар.  Суругунан үлэ эрэдээгэ  элбэх, ол  иһигэр онтон-мантан устан  ылыы, бэрэбиэркэлээһинигэр     көтүмэхтик сыһыаннаһыы  , алҕастары  көннөрүнэр  кыах бэриллибэтэ  киириэхтэрин сөп. Онон интеллект сайдарыгар мэһэй үөскүүр. Тылынан ыйытыы  уурайда     да ааҕыы хаачыстыбата   түһэр, уруок ааҕыытын култуурата   мөлтүүрүн   ааһан   сүтэр. СВФУ  профессора Виктор Данилович Михайлов   кэтээн көрүүтүнэн :  Билигин   уруоктарын   сатаан   «аахпат » устудьуон   ахсаана    элбээн   иһэрэ  киһини дьиксиннэрэр. Үрдүк үөрэх бырагараамматын баһыйар өттө устудьуон бэйэтэ ааҕан үөрэтэригэр аналлаах. Идэни эргиччи   баһылыырга   ааҕыы суолтата    үрдээтэр  үрдээн   иһэр. Сатаан    ааҕыы   диэн  аахпыты  өйдөөн  хаалыы   ааттанар. Киһи  аахпытын  атын   киһиэхэ  кэпсээтэҕинэ эрэ  өйүгэр  тутан  хаалар, — диэн кини этэрин кытта мин сөбүлэһэбин. Оҕо аахпытын кэпсии үөрэннэҕинэ ырыта, ырыҥалыы, куҺаҕан уонна үчүгэй диэн араарарга үөрэнэр, бу олоххо олус наадалаах өрүттэр.

Былыргылар  этэллэринэн, » саҥа — диэн таһыччы умнуллубут  эргэни ааттыыллар». (хорошо забытое старое). Онон  ааҕааччыны   кытта үлэ   уруккуттан   биллэр  көруҥнэрэ сөргүтүллүөхтэрин  сөп   дии   саныыбын.  Ол    курдук, ааҕыы  дневниктэрин    толорторуохха      уонна  тиһигин     быспакка   хонтуруоллуохха, оҕо библиотекатыгар элбэхтик сырытыннарыахха, оччоҕо     үөрэнээччигэ     интэриэс  үөскүө, куоталаһар  санаа  киириэ, онтон   сыыйа-баайа      ааҕыы культурата    үөскүө.

Урукку, советскай кэмҥэ  оскуола оҕотун ааҕыынан 100% хабыы ирдэнэрэ бэркэ улэлиир этэ. Тоҕо диэтэххэ ити ирдэбил оскуола иннигэр эмиэ туруоруллар этэ. Ордук кыра уонна орто сүһүөх кылаас учууталлара ааҕыыга улахан болҕомтону ууралларын түмүгэр ааҕыыны доҕор оҥостор оҕо элбэх этэ. Билиҥҥи да оҕолор  библиотекаҕа сылдьалларын сөбүлүүллэр: манна бэйэ-бэйэлэрин  кытта кэпсэтэллэр,  бодоруһаллар, оонньууллар, кинигэ сурунаал ойуутун да доҕордуун көрөр ордуга биллэр.    1-дэ, 2-тэ   кэлиэхтэрэ , онтон    сыыйа-баайа атахтара  бара  үөрэниэ этэ. Төрөппүт, учуутал эрэ өйүөн наада.

Билигин кинигэни компьютер ыган таһааран эрэр диибит да, ис дьиҥэр кинигэ ааҕыыта  информация     ылыынан      эрэ  мунурдаммат. Энциклопедияны көрүү, справочнигы ааҕыы хайдах да дьиҥнээх ааҕыы буолбат.  Оҕо уус-уран айымньыны  хайаан да ааҕыахтаах. Дьэ бу  эрэ ааҕыы —  бу олоххо   саамай  наадалаах оҕо  өйүн-санаатын   уонна дууһатын сөптөөхтук      иитии (воспитание  детского  ума  и  сердца)  буолар. Биллиилээх  нуучча суруйааччыта, педагога  Владимир Одоевскай   этэн турар: «оҕо аҥардас бэйэтэ кинигэттэн  элбэҕи  сатаан билэ  үөрэммэт. Манна киниэхэ быһааран биэрэр  салайааччы наада, кини көмөтүнэн  аахпыт кинигэтин ис хоһоонун өйдүү уонна толкуйдуу уөрэнэр.»

            Үс сүрүн салайааччы : дьиэ кэргэн, оскуола, библиотека — оҕо тула  ааҕар  эйгэни тэрийээччилэринэн   буолаллар. Мантан биирэ эмит болҕомтоҕо уурбат түбэлтэтигэр  оҕоҕо  охсуута   олус    улахан  буолар.

Ааыы проблемата аан дойду   үрдүнэн турар. Компьютер, интернет эрдэ сайдыбыт дойдулара Великобритания, Голландия, Америка  ааспыт үйэ 80с-90с  сылларыгар ааҕыыга  улахан болҕомтону  уурар государственнай программалары    ылынан үлэлээбиттэрэ. Кинилэр ааҕыы    хаачыстыбата  түһүүтэ —  бу     бүтүн нация  духовнай   өйө-санаата айгырыырыгар, чычаарарыгар тиэрдэр  диэн эппиттэрэ.  Бу  олус  улахан  социальнай проблема биһиэхэ эмиэ кэлэн эрэр диэххэ сөп.