1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (3 оценок, среднее: 4,00 из 5)
Загрузка...
2 652 просмотров

Чыычаахтар

Муус устар 1 күнүгэр — Көтөрдөр күннэрэ диэн аатынан — аан дойдуга сыл аайы бэлиэтэнэр экологическай бырааһынньык баар. Бу күнү бастаан 1894 сыллаахха Америкаҕа бэлиэтиэхтэриттэн сүрдээх түргэнник Европаҕа тиийэ тарҕаммыт.Билиҥҥи кэмҥэ ЮНЕСКО “Киһи уонна биосфера» диэн программатын чэрчитинэн ыытыллар. ССРС-гар 1926 сыллаахтан бэлиэтэнэр буолбута. Сүтэ сылдьан баран 1994 сыллаахтан иккис тыынын ылбыта.

Испииһэккэ хоһооннор “Туллукчаан” оҕо библиотекатын фондугар баар кыра уонна орто саастаах оҕолорго аналлаах кинигэлэртэн  киирдилэр.

 

Гаврильева, Е.Н. Татыйыктар: хоһоон// Татыйыктар: хоһооннор/ Евдокия Гаврильева.- Дьокуускай: Сайдам, 2004.- с.42

ТАТЫЙЫКТАР

Түннүк нөҥүө

Көстөр күрүө

Сүрдьүгэһин

Хайаҕаһын

 

Уйаланар

Татыйыктар

Үчүгэйкээн

Чыычаахтар, чээн

 

Салгыбакка,

Умнубакка

Тыыннаах муннук

Гынан куруук

 

Кэтэһэбин,

Манаһабын,

Аһатабын,

Харайабын.

 

Гаврильева, Е.Н. Кукаакы: хоһоон// Татыйыктар: хоһооннор/ Евдокия Гаврильева.- Дьокуускай: Сайдам, 2004.- с.42

КУКААКЫ

Кып-кыра, куп-кугас

Кукаакы котоку

Куттаммат төрүкү,

Тулаҕар элэҥнэс,

Кыната тэлимнэс,

Аттыгар олорор,

Аһаары кэтэһэр,

Тутуоххун эрэйдээх

Тэһиинэ диэн сүрдээх.

 

Гаврильева, Е.Н. Ымыылар: хоһоон// Татыйыктар: хоһооннор/ Евдокия Гаврильева.- Дьокуускай: Сайдам, 2004.- с.40

ЫМЫЫЛАР

Кыһыл түөстээх ымыы үөрэ

Тиэргэммитин толордо,

Тиит лабаатын аайы үөһэ

Туораах тонуу олордо.

 

Туораахтары тоҥсуйан

Хаҕын эрэ хаалларда,

Сиэмэтин ылҕаан ылан,

Тото-хана аһаата.

 

Аһаан баран ымыы үөрэ

Ханна эрэ салгыы көттө,

Арай хаарга туораах хаҕа

Туоһу буолан өр сытта.

 

Барабыай: хоһоон // Көтөр эйгэтэ : (оҕолорго хоһооннор) : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] / Сергей П. Васильев ; [И. И. Попов ойуута]. — Якутскай :Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.12

 

БАРАБЫАЙ

Бытархай оҕуруолуу,

Тэһэ көрбүт харахтаах,

Харандаас уһугунуу,

Хап-хара тумустаах,

Үрдэххэ үрэл гынар

Үргэҥнэс куорсуннаах,

Туттахха тосту барыах,

Туп-туоҥкай атахтаах,

Сутурук иһигэр киирэн

Сууланан хаалыах,

Оччугуйчаан-дьоҕусчаан

Барабыайчаан барахсан,

Бытарҕан да тымныыга

Иллэҥ буолбат угэстээх,

Өлүмээри, ас көрдөөн

Өндөрөҥнүү сүүрүөхтээх.

 

Барабыай: хоһоон // Биһик ырыата : [хоһооннор, ырыалар] / Михаил Тимофеев ; [худож. М. П. Баишева]. -Дьокуускай : Бичик, 2010.-с.8

БАРАБЫАЙ

Чыычаах көтөн иһэн тоҥон охтон түһэр дойдута. (Өс хоһооно.)

 

1.

Бу туох ааргы чыычааҕай, —

Мантан баран хаалбакка,

Будулуйар туманҥҥа

Муҥу көрө сылдьаахтыыр?!

 

Көтөн иһэн охторун

Көрбүт-билбит, толору!

Эстэр- быстар  быатыгар

Эрэйдэнэр дэһэллэр.

 

Икки, үс-түөрт күнүнэн

Итии сиргэ тиийиэҕин

Итэҕэйбэт быһыылаах,

Итиҥэйкээн-маҥайкаан.

 

Сити курдук кэпсэтэ,

Сиилии көрөн ааһаллар

Дьонтон-ыалтан тэйбэтэх

Догдоҥолуур чыычааҕы.

2.

Кыра, бороҥ барабыай

Кыстыы ханна бараахтыай?

Хаардаах хоту дойдута

Кутун-сүрүн туппута.

 

… Тэлгэһэҕэ, тиэргэнҥэ

Тэйиэккэлии дайбахтыыр.

Чигди хаартан этэҥҥэ

Тугу эрэ хабыалыыр.

 

Ахсынньылаах тохсунньу

Абытакай тымныытын,

Томороонун, уһунун

Тулуйбута барытын…

 

Кыра, бороҥ барабыай

Кыстыы ханна бараахтыай?

Хаардаах хоту дойдута

Кутун-сүрүн туппута.

3.

… Күөрэгэйи, Кэҕэни

Күндүркэтэн биэрэбит.

Кэлэр-барар кэмнэрин

Кэтэһэбит, күүтэбит.

 

Ырыа гынан ыллыыбыт,

Айхаллыыбыт, таптыыбыт.

«Итии кэми, сылааһы

Аҕаллылар!» — дэһэбит.

 

Оттон манна кыстаабыт,

Оччугуйкаан чыычааҕы

Ханнык айыы санаалаах

Хайҕаан ырыа ыллыаҕай!

 

— Ойуоккалаан, тэлээрэн,

Олбуорбутун киэргэтэн,

Кыһын уһун тымныытын

Кылгаппыта! — диэн этиэй?

 

Барабыай: хоһоон // Ача / Константин Туйаарыскай ; [худож. Федоров С. В.]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1968. –с.65; то же Аптаах холбуйачаан : Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээннэр, таабырыннар / Хомуйан оҥордо Г.А.Кирова. — Дьокуускай : Бичик, 1999.-с. 57

Барабыай

 

Бычыгыраччы

Барыга бары «чы!»

диэн саҥарааччы

Быыкаанчык

Барабыайчык

Сарай анныгар

Сайылааччы.

 

— Тугу ол

Тумсугар

Санньылыччы,

Санньыччы соспутуй?

 

Аһыыҥканы, сахсырҕаны

Аччыгый оҕолоругар

Аҕалааччы,

Харбат гына

Хайыталаан,

Аҥаардаан-бысталаан

Аһатааччы.

Уйаттан оҕотун каакатын

Уоһунан-тумсунан

Ытыран таһаарааччы,

Ыраастааччы,

Ыраах илдьэн быраҕааччы.

 

Бычыгыраччы

Барыга бары «чы!»

диэн саҥарааччы,

 

Быыкаанчык

Барабыайчык,

чахчы,

Кыраларга алыс

Кыһаллааччы,

Итиэннэ

Чэбэр-чэнчис.

 

Барабыайдар: хоһоон // Чооруос дойдута : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Михаил Тимофеев. — Дьокуускай :Бичик, 1995. –с.13

 

Барабыайдар

Тырыбынас, нарын-кэрэ

Ынах, сылгы чыычааҕа

Тэлгэһэҕэ туһэллэрэ,

Туһэллэрэ лабааҕа.

 

Уйа туттан, сымыыт баттаан,

Уһyн сайын устата

Ыллыыр, оонньуур этилэрэ,

Элбиир этэ үөрдэрэ.

 

Ону бардам барабыайдар

Үргүтэннэр, кыйдааннар, —

Дьиэ таһыгар көстубэттэр,

Төннүбэттии тэйбиттэр.

 

Барабыайдар ити тоҕо

Баламаттар, кырбыйдар?..

Барабыайдар ити тоҕо

Былдьаһаннар аһыыллар? ..

 

Барабыайдар: хоһоон // Туох диирий сүрэҕим : хоһооннор / Баал Хабырыыс. — Якутск : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1961. –с.78; то же  Баал Хабырыыс : [орто саастаах оскуола оҕолоругар / хомуйан онордо З. В. Мигалкина ; худуоһунньук. И. Ю. Пестряков]. -Дьокуускай : Бичик, 2013. –с.78

 

БАРАБЫАЙДАР

Боростуой, борон дьуһуннээх

Барабыайдар манна бааллар.

Кэтиибин килиэп кэһиилээх,

Кэлэн эбиэттээн бараллар.

 

Сарсыарда аайы балкоммар

Санарсан бычыгыраһаллар.

Кэргэнниһэн, куттамматтар,

Хоспор да киирэн тахсаллар.

 

Кыһына суох сиргэ үөскээн

Көҥүл көччүйэ сылдьаҕыт.

Муҥнанан кыстыыллар эбээт

Биһиги барабыайдарбыт.

 

Үлүскэн тымныы кэмигэр

Үөлэскэ киирэн хоноллор.

Буортачыка да иһигэр

Утуйаллар хоонньоһоннор.

 

Kыһын кыыдааннаах тымныытын

Кинилэр син тулуйаллар.

Кыбыыга, далга от сыатын

Куну 6ыha тонсуйаллар.

 

Арай бу манна аҕалан

Кинилэри олохсуттар,

Кыһыны, тымныыны, хаары

Хайаатар да ахтыахтара.

 

Гоголев, И. Күөрэгэй: хоһоон // Кэскил : Төрөппүт, детсад иитэччитэ оҕоҕо ааҕар кинигэтэ / Хомуйан оҥордулар: А.А. Егорова, М.П. Захарова. — 2-с эбэн, тупсаран таһаарыы. — Дьокуускай : Бичик, 2002.- с.с.30; то же Аптаах холбуйачаан : Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээннэр, таабырыннар / Хомуйан оҥордо Г.А. Кирова. — Дьокуускай : Бичик, 1999.-с.60

 

КҮӨРЭГЭЙ

 

Күөрэгэйчээн, күөрэгэйчээн,

Көмүстүүрэ күөмэйчээн.

Күнү быһа ыллыыгын,

Дьырылыыгын, дьырылыыгын.

 

Хоруйдаата күөрэгэйим:

«Мин дьоннору көччүтэбин.

Ырыа ыллыыр — таптыыр идэм,

Ырыа ыллыыр — таптыыр улэм».

 

Көлүөс чыычаах: хоһоон // Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээн, тылбаас /

Чаҕылҕан ; [хомуйан оҥордулар: А. И. Винокуров, Л. М. Сабарайкина]. — Дьокуускай : Бичик, 2004.-с.14

 

КӨЛҮӨС ЧЫЫЧААХ

 

Омуос уолчаан,

Омун муҥнаан,

Ойуурдааҕы туһаҕыттан

Кыһыл түөстээх

Көлүөс чыычаах

Күндү булдун 6ыһa тарта.

 

Боролутан,

Бобо тутан

Аҕатыгар сүүрэн кэлээт:

  • Aҕaa, aҕaa,

Алар тыаҕа

Албаспынан туттум эбээт!

 

  • Тукаам, мээнэ

Эрэйдээмэ,

Ойуур күндү ыалдьыттарын!

Көҥүл, үтүө

Көлүөс көтүө,

Оонньуо, тардыа ырыаларын!

 

  • Буулдьа тибии,

Уоттаах сэрии

Будулуйар кэмнэригэр

Кыһыл этим.

Тубэспитим

Бандьыыт хааннаах түрмэтигэр.

 

  • Ыгылыйан

Миигин ыта

Ойуур тыаҕа таһаартара.

Күөх саас этэ.

Кэрэккэтэ!

Көлүөс ыллаан туйаардара…

 

  • Оттон мин… мин…

Охтор кэмим

Oйоҕоспop чугаһаата.

Өлүөх бэйэм

Сүрэхийим

Өтүрүтэ туппахтаата.

 

14

 

  • Куех саас этэ.
  • Кэрэккэтэ!

Көлүөс ыллаан чугдаарара.

Миэхэ дьолу

Килбиэн суолу

Баҕарардыы чуопчаарара…

 

  • Уонча дьулаан

Минуутанан

Уордаах дьоммун хамаандалаан

Киирэн баартым.

Кыһыл ааппын

Алҕыы хаалта көлүөс ыллаан.

 

  • Тукаам, мээнэ

Эрэйдээмэ,

Ойуур күндү ыалдьыттарын!

Көҥүл, үтүө

Көлүөс көтүө,

Оонньуо, тардыа ырыаларын!

 

Көмүс күөмэй күөрэгэйдэр: хоһоон // Сырдыктан сырдык : оҕолорго хоһооннор, ырыалар, остуоруйалар / Григорий Данилов ; [подгот. К печ. Сем. П. Данилов]. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1976.-с.7

 

KӨMYC КҮӨМЭЙ КҮӨРЭГЭЙДЭР

 

Эмньик түөспэр кистээн саспыт

Иэйии кыымын күөдьүтэннэр,

Көмүс күөмэй күөрэгэйдэр

Көөчуктэнэ көтөллөр.

 

Oҕo сылдьан ырыалары

Олустук таптаабытым,

Сүрэҕим сөбүлүүрүн

Үгүстүк чуопчаарбытым.

 

Олортон сорохторун —

Oҕo сааһым тойуктарын —

Быыкайкаан бырааттарбар,

Балтыларбар аныыбын.

 

Көтөрдөр: хоһоон // Дьоллоох оҕо сааска/ Чиряев,В.: Оҕолорго хоһооннор. -Якутск : Якуткнигоиздат, 1966. – с.11

 

көтөрдөр

Тайбыыр дьаҕыл кынаттаах

Таллан куоҕас хахаарар.

Көмүс талба куорсуннаах

Көтөр бииһэ айдаарар.

 

Чыычаах ыллыыр, кэҕэ этэр

Чараҥ тыакам кэтэҕэр,—

Бадарааҥҥа сахсаҥнас,

Бараах үөрэ барылас.

 

Чороҥолуу сүүрэ сылдьан

Чөкчөҥө чохчоҥноото,

Төрүкү аччык буолан

Төбөтө чороҥноото.

 

Үлтү түспэт, күөрэйэр

Үгүрүө өрүһүнэр,

Эрбэх саҕа да буоллар,

Эһэ кыылы чаҕытар.

 

Ымыы чыычаах ырыаһыт

«Ырып-чырып» саҥарбыт.

Чооруос, чооруос муҥнаахтар

«Чубуу-чибии» тыллаахтар.

 

Өтөр-өтөр чараҥҥа

Өтөн үөтэр саҥата.

Чагда тыаҕа чаҥырҕас

Чаччыгыныар чардырҕас

 

«Даахыр-дуухур» саҥаран,

Тураах тула көрөөхтүүр,

Тэлиэс-былаас тайбанан

Тэнтик-мунтук көтөөхтүүр.

 

Кынаттаах доҕотторбут: хоһоон // Маайыс : (кыра саастаах оҕолорго) / Петр Дмитриев ; [худож. В. С. Карамзин]. — Якутскай :Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1978. –с.6

 

 

КЫНАТТААХ  ДОҔОТТОРБУТ

 

Абырҕал анныттан,

Атаҕым тумсуттан

Чыычааҕы үргүттүм,

Тутаары сырыстым.

Аччыгый бэйэлээх,

Араҕас түөстээх

Чыычааҕым көппөт,

Чуут аҕай ситтэрбэт.

Аһыныык сүрэхтээх

Ийэ чыычаах сэрэхтээх:

— Чыып-чырып!— диэтэ,-

Чыычый, оҕолоор!—диэтэ.

Сылаас уйа иһигэр

Cүүтүк саҕа эрэйдээхтэр

Ийэлэрин суохтааннар

Эймэҥнэһэ сыттылар.

 

Кынаттаах доҕотторбун,

Кэбис, ончу тыыппаппын.

Күндү кэрэ куоластаахтар

Көтүҥ үөһэ, чыычаахтар!

 

Күннүк Уурастыырап. Күөрэгэй: хоһоон // Кэскил : Төрөппүт, детсад иитэччитэ оҕоҕо ааҕар кинигэтэ / Хомуйан оҥордулар: А.А. Егорова, М.П. Захарова. — 2-с эбэн, тупсаран таһаарыы. -Дьокуускай : Бичик, 2002.- с.124

 

КҮӨРЭГЭИ

 

Күндү, көр ырыалаах

Күөрэгэй чыычааҕым,

Кырдал күөх хонууну

Кырсынан дьырылаан,

Күндүлэс халлааҥҥа

Күөрэйдэр күөрэйэн,

Дьоҕустуур бэйэтэ

Дьурулаан таҕыста.

 

Дабыдал кынатын

Даллата-даллата,

Биир сиргэ өр соҕус

Битийэ сырытта:

Саргылаах ырыанан

Сайыны уруйдаан,

Сайаҕас сааскы күн

Санааны саймаарта.

 

Көҥүлү хоһуйар

Көмүстээх тойуга

Күөгэйэр оҕо саас

Күндүтүн биллэрэн,

Күөмэйдээх үтүөтэ

Күөрэгэй барахсан

Көстүбэт салгыҥҥа

Көр-ырыа туһэрдэ.

 

Күөрэгэй: хоһоон // Күөх хонуу : Кыра саастаах оҕолорго хоһооннор/ Иннокентий Артамонов — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1974. – с.3; то же Чычып-чаап : [кыра оҕолорго хоһооннор] / Иннокентий Артамонов ; [Нь. Е. Ябловская ойуулара]. — Дьокуускай : Бичик, 2004.- с.3

Күөрэгэй

 

Чуораан курдук чугдааран

Дьоҕус кыра бэйэтэ

Тырыбыныы турарын

Таптаан Саргы көрбутэ.

 

Илиитинэн даллаҥнаан

Имигэстик хамсанна,

Халлаан көмүс чуораанын

Харбаан ылыан сананна.

 

Күөрэгэй : хоһоон // Сайылыгым барахсан: алын кылаас  оҕолоругар хоһооннор/ Бахсылыырап, У.   . — Дьокуускай : Бичик, 2015. –с.21

 

 

Күөрэгэй

Сарсыарда эрдэттэн

Салгыҥҥа уйдара

Күөрэгэйим ыллыыр,

Күөххэ көрүлүүр.

 

Күөрэгэй: хоһоон // Көтөр эйгэтэ : (оҕолорго хоһооннор) : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] / Сергей П. Васильев ; [И. И. Попов ойуута]. — Якутскай :Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.13

Күөрэгэй

 

Күөх унаар урсуҥҥа,

Көй үрдүк салгыҥҥа,

Киэҥ халлаан күөнүгэр,

Күлэр күн анныгар,

Көмүс дуй көмөгөй

Күндү көр күөрэгэй,

Дирижер кэриэтэ,

Кынатын даллата,

Уйдара, бигэтэ,

Биир сиргэ битийдэ,

Тускуллаах тойуга

Дууһаны долгутта,

Алгыстаах ырыата

Санааны манньытта.

Күөрэгэй: хоһоон // Чээн : кыра саастаах оҕолорго / Константин Туйаарыскай. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1964.-с.27; то же  Хоро салаҥ / Конст. Туйаарыскай ; [худож. С. В. Федоров]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1964.-с.27

Күөрэгэй

Атынан от мунньа

Алааска барыстым.

«Дьэндэллэ» булгунньах

Тэллэҕэр таҕыстым.

 

Биир чыычаах оҕотун

Биэс элиэ, сиэрилэр,

Эккирэтэн муҥнаан

Эрэллэрин көрдүм.

 

Иҥсэлээх элиэлэр

Иннинэн-кэннинэн,

Күөйтэлии көтөллөр.

— Күөрэгэй, манна кэл

 

Хаһыыбын истибит,

Хап-сабар мин диэки,

Күөрэгэй барахсан

Күөччэхтии ытыллан,

 

Бургуйан-эргийэн

Муҥнанан испитэ,

Кыраабыл быыһыгар

Кыбылла түспүтэ.

 

Күөмэйдээх күндүтүн,

Күөх сайын доҕорун—

Күөрэгэй чыычааҕы

Көмүскээн ыллыбыт.

 

Күөрэгэй барахсан

Көмүскээн ылбыппар,

Күн аайы махтанан

Күндүлүүр — ырыанан!

Күөрэгэй : хоһоон // Ырыалар, хоһооннор, поэмалар / Эллэй ; [хомуйан оҥордо Д. В. Кириллин ; киирии тыл авт. Н. З. Копырин, филол.н.к.]. — Дьокуускай : Бичик, 2004. –с.125

күөрэгэй

Үрэх сыһыы үрдүнэн,

Үрдүк күнтэн тардыстан,

Үтүө күөмэй күөрэгэй

Өрө дайан таҕыста.

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Күнүм уота ылааран,

Алтан отум атыыта,

Күүрдэ ыраас халлаантан

Күөрэгэйим ырыата.

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Өстөөх бииһин өһөрбүт

Күндү күммүт күөрэйэн,

Күүрдэ күндү көтөрбүт —

Күөрэгэйбит күөмэйэ.

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Күргүөм үлэ, көр оонньуу

Көтөллөнөн туруута,

Күүрдэ көҥүл хоһоонньут –

Күөрэгэйим тойуга.

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Тыалы-кууһу аһарбыт

Чуумпу хатыҥ чараҥҥа

Ырыа-чаҕаан чыычаахпыт

Дьикти тыла тарҕанна.

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Сэгэртэйдиин, доҕордуун

Сэргэстэһэн хаамсыыга

Таптыыр кыыспын эн туойдун,

Күөрэгэйим тойуга!

 

Үөһээ, үөһээ көтөҥҥүн,

Үүнэр күөҕү көрөҥҥүн,

Күөрэгэйим, эн ыллаа,

Үөрүү күнүн айхаллаа!

 

Күөрэгэй: хоһоон // Кэпсээннэр. Хоһооннор. Поэмалар : [орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар] / Алексей Бродников ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда

С. А. Попов-Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.76

 

 

күөрэгэй

 

Кырдалым урдунэн

Кырыйа күөрэйэн,

Алааспын киэргэтэн,

Алааспын көччүтэн,

Күөрэгэй чыычааҕым,

Күөрэгэй чыычааҕым,

Күннүктээн да ыллыыр,

Күндүтүк да ыллыыр:

Дьыгы-дьыык,

Дьыгы-дьыык,

Дьыры-дьыык,

Дьыры-дьыык.

Күөх унаар сирэмҥэ,

Күндэлэс мичилгэ

Үлэни уруйдаан,

Үөрүүнү айхаллаан,

Күөрэгэй чыычааҕым,

Күөрэгэй чыычааҕым,

Күннүктээн да ыллыыр,

Күндүтүк да ыллыыр:

Дьыгы-дьыык,

Дьыгы-дьыык,

Дьыры-дьыык,

Дьыры-дьыык.

Күөрэгэй: хоһоон // Кыраһа суруга : [оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго хоһооннор] / Семен Данилов ;[Третьякова Е. И. уруһуйа]. — Переизд. -Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.5; то же Балык уола Балыкчаан : Хоһооннор / Ойууларын оҥордо В.С.Парников. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1978.-с.8

КҮӨРЭГЭЙ

Күөллэр муустаах тураллар,

Күлүк сиргэ хаар сытар,

  • Көмүс күөмэй — күөрэгэй,
  • Кээлтиҥ тугун эрдэтэй!

Кынаппынан силэйэн,

Хаары күрдьэр инибин,

Күөлгүт мууһун, битийэн,

Көлбөрүтүөм дэнэбин.

  • Көрдөөх көтөр—күөрэгэй
  • Кэпсиириҥ тугун дэлэйэй?
  • Хайаан барытын кыайыаҥый?!
  • Кыайбатаххына, хайыаҥый?

— Күн анныгар тахсаммын,

Көрүлүү көтө сылдьаммын,

Ырыа-тойук түһэриэм —

Ырыабынан ириэриэм.

 

Күөрэгэй: хоһоон // Дьиэрэҥкэй : Кыра оҕолорго хоһооннор / Худ.М.П.Космолинская уруһуйдара. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1980. –с.23

КҮӨРЭГЭЙ

 

Кынаттаах чуораан

Кыйааран тахсан,

Уруйдаата даҕаны

Уһуктубут айылҕаны.

Күөх халлаан ньуура

Күлүмнүү оонньуура,

Тула баар барыта

Тэҥҥэ ылласта.

Үҥкүүһүт  үтүөтэ,

Битииһит бэрдэ—-

Күөрэгэй чыычаах

Көр-ырыа аргыстаах.

Эн курдук, күөрэгэй,

Ырыабыт дэлэгэй.

Доҕордуу элэккэй —

Детсадпыт бэһиэлэй.

Күөрэгэй: хоһоон // Кустук өҥнөөх бөтүүкчээн : [хоhооннор] /Калистрат Еремеев ; [И. И. Попов ойуулара]. -Дьокуускай : Бичик, 1995.-23

КҮӨРЭГЭЙ

Үҥкүүлээн эрэрдии

Биир сиргэ битийдэ,

Истиҥ эһи диирдии

Үөһэттэн хомус тарта,

 

Алаас дьонун олоҕун

Абылыы-абылыы туойда,

Сардаҥа сылаас ардаҕын

Сир ньууругар ыста.

 

Күөрэгэй чыычаах ырыата

Тоҥ хаары уулларда,

Дьон-сэргэ ырата

Үрдүккэ-кэрэҕэ таласта.

 

Күөрэгэй: хоһоон // Ньургуһун : Кыра саастаах оҕолорго хоһооннор/ Мария Обутова-Эверстова;В. Игнатьев уруһууйдара.- Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1978.-с.7; то же Кэнчээри : (оҕо садын иитээччилэригэр, төрөппүттэргэ уонна педучилище

үөрэнээччилэригэр) / К. И. Васильева, А. П. Алексеева ; [худож. И. Пестряков]. —

Дьокуускай : Бичик, 2000.-с.32; то же Кэнчээри : (оҕо садын иитээччилэригэр,

төрөппүттэргэ уонна педучилище үөрэнээччилэригэр) / К. И. Васильева, А. П.Алексеева ; [худож. И. Пестряков]. -Дьокуускай : Бичик, 2013.-с.39

 

 

Күөрэгэй

 

Сарсыарда cahapҕa

Сандаара тыгыыта,

Күөрэгэй куолаһа

Көрүлээн барбыта.

Бадаҕа, күөрэгэй:

«Тура оҕус», — диэтэҕэ.

Мин тураат, тиэтэйэн,

Таһырдьа тахсабын.

Эрдэһит күөрэгэй,

Көрүлээ, сэгэртэй,

Күөх дуолуҥ дэлэгэй,

Күн анна үчүгэй!

 

 

Күөрэгэй: хоһоон // Маҥнайгы хаар : (хоһооннор, ырыалар) / Михаил Тимофеев ; [худож. С. В. Федоров]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1960.-с.41; то же Биһик ырыата : [хоһооннор, ырыалар] / Михаил Тимофеев ; [худож. М. П. Баишева]. —

Дьокуускай : Бичик, 2010.-с.11; то же Чооруос дойдута : кыра саастаах оҕолорго

хоһооннор / Михаил Тимофеев. — Дьокуускай :Бичик, 1995. –с.3

 

Күөрэгэй

Кун уотун суоһуттан

Хомурах уулунна.

Хаар барда, уоһунна,

Күөллэргэ уһунна!

 

Күн уота ичигэс,

Күөх салгын минньигэс!

Хонууга, сыһыыга —

Күндэлэс дьэргэлгэн!

 

Күөрэгэй, Күөрэгэй!

Кэллэ дии күөрэгэй!

Күөрэгэй, Күөрэгэй,

Көт-күөрэй, көт-күөрэй!

 

Күөрэгэй ырыатын

Көрһттэн-нарыттан

Кһн эрдэ сырдаата,

Күөх сирэм тылынна!

 

Күөрэгэй ыллыыр : хоһоон // Кэпсээннэр. Хоһооннор. Поэмалар : [орто уонна

улахан саастаах оскуола оҕолоругар] / Алексей Бродников ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда С. А. Попов-Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.90

 

КҮӨРЭГЭЙ ЫЛЛЫЫР

Күөрэгэй ыллыыр-ыллыыр

Күннүктээн биири:

— Дьыры-дьыры, дьырыры-ыы

Дьыры-дьыры, ири-дьири.

Ким ону билэр, сыаналыыр

Кини тугу диирин?

Суох, кини ыллыыр, ыллыыр

Субу ийэ сирин.

 

 

Кыһыл ымыы түөһүнэн: хоһоон // Дьиэ тула : Кыра саастаах оскуола оҕолоругар

ырыалар, хоһооннор. — Якутскай : Кинигэ изд- вота, 1972. –с.3

 

 

КЫҺЫЛ ЫМЫЫ TҮӨҺҮHЭH

 

Кыһыл ымыы түөһүнэн

Кыһыҥҥыны ириэрдэ.

Кынатынан тиэргэнтэн

Кырыа хаары илбийдэ.

 

Кыһыл көмүс сардаҥа

Кыымнаах уотун кун ыста,

Хаары тэһэн Сардаана

Халдьаайыга таҕыста.

 

Сомоҕотто, С.  КУТТАНЫМА, ЧООРУОС! :  хоһоон // Кэскил : Төрөппүт, детсад иитэччитэ оҕоҕо ааҕар кинигэтэ / Хомуйан оҥордулар: А.А. Егорова, М.П. Захарова. — 2-с эбэн, тупсаран таһаарыы. -Дьокуускай : Бичик, 2002.- с.20

 

КУТТАНЫМА, ЧООРУОС!

Чооруос-чооруос доҕоччуок,

Тохтоо, күүтүүй, доҕоччуок —

Тыьпыам суоҕа, чооруосчаан,

Оонньуох эрэ, чооруосчаан.

 

Кэлиий, мэйиий туорахта —

Күндүлүүбүн, аһаахтаа,

Куруппата, кэл сиэхтээ —

Куттум манна — тоҥсуйтаа.

 

Чооруос, чооруос эрэйдээх,

Кыра чооруос эрэйдээх,

Куттаныма, кырачаан, —

Тыытыам суоҕа, эн эрэн.

 

 

 

Кэкэ- бука: хоһоон //  Кэкэ-бука : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Аким Кондратьев. — Якутск : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975. -3

 

К Э К Э-Б У К А

Кэкэ-бука —

Кыра чыычаах.

Көппөт ыраах—

Кыстыыр маска,

Хатырыкка,

Мутукка

Хачыгырайар,

Хатаастар.

Кэкэ-бука —

Кэрэ чыычаах-

Кэпсиир-ипсиир

Кэмчи тыллаах.

Кини, бука,

Кыра дьоннуун

Толлубакка

Доҕордостун!

Сайылык: хоһоон // Сайыҥҥы : Хоһооннор/ Күндэ. — Якутск : Кн. изд-во, 1975.-с.11

САЙЫЛЫК

Күөрэгэйдиир чыычааҕым

Kүөхтүүр маҥан халлааҥҥа

Күлүбүрэс күннэргэ

Күрүлэччи ыллаата.

Ынахтыырым чыычааҕа

Ынахыйым далыгар

Ырыалардаан эппитэ,

Ыммалыта туойбута.

Таллан-эриэн өҥнөрдөөх

Талахтыыра чыычааҕа

Тапталлаахай ырыатын

Таһаартыырга барбыта.

Сылгылыыра чыычааҕа

Сымыыттардаан баран,

Тырыбыныы көтөттөөн,

Тылбык-тылбык хамсаата,

Чырык-чырык саҥарда.

 

Сылгы чыычааҕа: хоһоон//Бу туохтарый: кыра саастаах оҕолорго/ Леонид Попов.- Якутскай: саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1977.- с.20

 

 

СЫЛГЫ ЧЫЫЧААҔА

Тиэтэлинэн сылдьааччы,

Сыыдам-сытыы ааттааҕа

Сылгы-сылгы чыычааҕа

«Чырып-чарып» саҥарда

Тырып-тарып дайбаата.

 

Хоруобуйа үрдүгэр

Ходьос гына түстэ,—

Оҥой-соҥой көрдө,

Одоҥ-додоҥ сүүрдэ…

 

 

 

Сылгы чыычааҕа: хоһоон // Сайылыгым барахсан: алын кылаас  оҕолоругар хоһооннор/ Бахсылыырап, У.   . — Дьокуускай : Бичик, 2015. –с.23

 

Сылгы чыычааҕа

Ампаартан, титииктэн

Сылгы чыычааҕа арахпат,

Куттаммат киһиттэн –

Чырыптыыртан салгыбат.

 

Сылгы чыычааҕа: хоһоон // Маныыһыт кумаар / Раиса Винокурова ;Уруһуйдьуттар: Катя Нестерова, Сережа Алексеев, Наташа Круглова. — Дьокуускай :Сахаполиграфиздат, 2002. –с.23

СЫЛГЫ ЧЫЫЧААҔА

Тырып — ирип кутурук

Туту эрэ чалбахха

Көрдүүр курдук туттунар,

Кистии-саба көрүнэр:

 

Кырааскалаах хараҕын,

Cаҥa баархат бэриэтин,

Баайыы хара былаатын,

Кырыйыылаах кынатын.

Туллук: хоһоон // Хотоҕойдоохтор : кыра саастаах оҕлорго хоһооннор / Сергей Васильев ; [худ. Павлов Ф. Ф.]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1974.-с.4

ТУЛЛУК

Тойон кыыл кэнниттэн

Тус хоту дойдуга

Туус маҥан дьүһүннээх

Туллук көтөн кэлэр.

 

От тyopaаҕын ичигэстээри

Хонуу кырдалын эргийэр, Отурбанан уссэнээри

Колхоз куоппунатын кэрийэр.

 

Хара кыллаах доҕууру

Халты хааман aahap,

Үpүҥ кыллаах доҕууру

Өйдөөбөккө хаалар.

 

Туундараҕа сайылаан,

Тупсан үөскээн, элбээн,

Күһүн тымныы буолуута,

Күөл бутэйэ тоҥуута,

 

Кыракый атахтара харааран,

Кырыйыы кынаттара кылбааран,

Coҕypyy кэлэн ааһаллар

Элбэх үгүс туллуктар.

 

Туллук: хоһоон//Бу туохтарый: кыра саастаах оҕолорго/ Леонид Попов.- Якутскай: саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1977.- с.21

 

ТУЛЛУК

 

Доҕуур албын тyhaҕap

Туттарбатым, доҕоттоор,

Тунал-маҥан халлааҥҥа,

Туойа-ыллыы, көттүм бу!

 

Маҥан хаары кытары

Бааралаһан барабын,

Аргыар тыалы кытары

Аргыстаһан ылабын…

 

Туундараҕа тоҥмокко,

Тумараҕа муммакка

Толон caҕa бэйэкэм

Туналыйан истэҕим…

 

Былыттары быыһынан,

Быыра охтуу быданным,

Саха сирэ, быраһаай,

Саҥа дойду, дорообо!

 

 

Туллук: хоһоон // Доҕордуулар : кыра саастаах оскуола оҕолоругар [хоһооннор] / Степан Тимофеев ; [худож. В. С. Парников]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ

изд-вота, 1973. – с.5

 

ТУЛЛУК

Чуочайбыт атахтаах.

Чоручча астаах,

Чочуонай бэйэтэ

Чуочарыс,

Чуочарыс;

Чох хара xapaҕa

Чоҕулус,

Чоҕулус;

Чуопчаарар ырыата

Чурулас,

Чурулас.

 

Туллук: хоһоон // Куорсуннаах оноҕос : кыра саастаах оҕолорго /Алексей Бродников ; [худож. И. Д. Корякин]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1970.-с.13

ТУЛЛУК

Чууп.,

Чууп

Чуубургуур туллугум,

Чууп,

Чууп

Чуубургуур доҕорум.

Чууп,

Чууп

Чуочайа тоҥмуккун,

Чууп,

Чууп

Чуорайа ойбуккун.

Чууп,

Чууп

Чуубургуу оонньуохха

Чууп,

Чууп

Чурулуу дайыахха.

Туллуктар: хоһоон // Күөрэгэйдэр көтөллөр : Оҕолорго хоһооннор / Данилов, Г. -Якутскай : Якуткнигоиздат, 1966.-с.9

ТУЛЛУКТАР

Тиэргэммин күрпүппэр

Туллуктар түспүттэр,

Сырсар сир буланнар

Сүрдээхтик үөрбүттэр.

Тугу эрэ тоҥсуйан

Туотаһа сырсаллар,

Түү мээчик курдуктар,

Түмсүһэ сылдьаллар.

Куһаҕан уолгун диэн

Куттана көрүмэҥ

Былыттаах халлааҥҥа

Быдана көтүмэҥ.

Доҕуурдуом суоҕа мин,

Доҕордуу буолуоҕум,

Бултаспат буолуҥ диэн

Оҕолору буойуоҕум.

Туллуктар: хоһоон // Көтөр эйгэтэ : (оҕолорго хоһооннор) : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] / Сергей П. Васильев ; [И. И. Попов ойуута]. — Якутскай :Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.12

ТУЛЛУКТАР

Кэрэ кэм илдьиттэрэ

Кэлбиттэр туллуктар,

Дьыбарга сарсыарда

Дьырылаһа сылдьаллар.

Тунал хаар толбоно

Куорсуннаах буоланнар

Кыраһа килбэҥэ

Кынаттаах буоланнар,

Кыырайа көтөллөр,

Кылбаҥныы дайаллар,

Кырылаан кэлэннэр,

Кыбыыга түһэллэр.

Туллуктар: хоһоон // Үрүмэччи : Кыра оҕолорго хоһооннор / Башарин, В.- В.Парников ойуулара. — Якутскай : Якуткнигоиздат, 1971.- с.10

Туллуктар, туллуктар

 

Туллуктар, туллуктар

Тус хоту аастылар,

Хабылык курдуктар,

Халлааҥҥа дайдылар.

 

Оҕуруо буоланнар

Ол сыырга түспүттэр,

Оҕолор ымсыыран

Ол диэки сүүрбүттэр.

 

Сандаарар-ылаарар

Сандал саас бэлиэтин

Аан бастаан туллуктар

Аҕаалтар—кэрэтин.

Туллуктар: хоһоон// Биһик ырыата : [хоһооннор, ырыалар] / Михаил Тимофеев ; [худож. М. П. Баишева].- Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.20

ТУЛЛУКТАР

Хаҕыс тыаллар үрдүлэр,

Көмүк хаардар түстүлэр.

Күөлбүт мууһа тоҥно-турда,

Көтөр бииһэ бары барда.

 

Ол да буоллар, күн көрөр,

Көмүк хаарбыт бөһүйэр.

Бар дьон түмсэн муҥхалыыр,

Булду-кыылы сонордуур.

 

Арай, хаардаах бу кэмҥэ

Ыам кумаарын тэҥэ

Тырыбынас чыычаах үөрэ

Тэлгэһэҕэ кэлэн туһэр!..

 

— Тус хотуттан, муораттан,

Төннөн иһэр туллуктар!

Ити аата, ааста күһүн,

Иһэр, иһэр кырыа кыһын!..

Күммүт үрдүү тэмтэйэр,

Күрдьүк хаара, дьэ, ирэр.

Кулун тутар эргэтигэр

Кубулҕата илэ киирэр…

 

Күн уотугар чаҕылла,

Көмүк хаарбыт ытыллар:

Сырдык тыыннаах, сылаас тыаллаах,

Сарбынньахтаах, сардаҥалаах…

 

 

Кыталыгы санатар

Кылыгырас чыычаахтар,

Tycahaҕa туһэн ыла,

Туораахтана ыһыллаллар.

 

— Тахсыҥ, көрүҥ! — дэһэллэр, —

Туллуктарбыт кэллилэр!

Ити аата, ааста кыһын,

Иһэр, иһэр илгэ сайын!..

 

Көмүк хаары, буурҕаны

Көтөллөнөн айанныыр

Кыта-кыйма, кый-үөр туллук

Кыыдамнаһа турдун куруук!

 

Сайылыккыт, кыстыккыт —

Санаа тиийбэт ырааппыт:

Сир yһyгap, киллэм мууска,

Соҕуруу, Хоту полюска!..

 

Кыһыммытын хотуттан,

Соҕурууттан сайыны

Аҕалталаан ааһаргытын

Саха саныыр сылаанньыйа.

 

Дьылы-күнү билгэлии,

Тоһуйуоҕа илиитин:

— Туллук кэлэр хаара туһэр!..

Тугун бэрдэй, бу туох туһэй?!

 

Тыытымаҥ чыычаах уйатын: хоһоон // Тыытымаҥ чыычаах уйатын / А. Николаев ; [ред. И сост. С. Т. Руфов ; И. И. Попов уруһуйдара]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1979.- с.10

ТЫЫТЫМА ЧЫЫЧААХ УЙАТЫН

Чыычаах көтөн, чырыптаан

Кэлэр манна сыл ахсын,

Тумсутунан нарылаан

Туттар дьоҕус уйатын.

Сымыыт баттаан, барбакка,

Сытар чыычаах барахсан.

Ийэ истин- таптала

Итиччэнэн улуукан.

Оонньуу сылдьан мэниктээн,

Уолчаан, маны тыытыма,

Дьоҕус ыалыҥ кэскиллээх

Дьолун тoҕo тардыма.

Күндү көмүс уйатын

Көҥүл көрдүн-иһиттин,

Yгүc кэрэ ыччатын

Үрүҥ күҥҥэ көтүттүн!

Ымыылар: хоһоон // Кэкэ-бука : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Аким Кондратьев. — Якутск : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975.- с.4

Ы М Ы Ы Л А Р

 

Кыһыл түөстээх

Ымыылар

Кэрии тыаҕa

Мусталлар,

Хойуу лабаа

Быыһыгар

Хоробуоттуу

Оонньууллар,

Кырыа хаары

Ууллараары,

Куоталаһан

Ыллыыллар.

 

Харитонов- Ойуку, П. Уйатын тыытымаҥ: хоһоон // Үрүйэчээн : [алын кылаас оҕолоругар ааҕар кинигэ / хомуйан оҥордулар: Г. С. Гаврильева, Л.С. Заровняева ; худож. Н. Н. Николаева]. — Дьокуускай : Бичик, 2012. – с18.

Уйатын тыытымаҥ

 

Тиэргэнтэн тэйбэт,

Титииктэн арахпат.

Чырып-ырып саҥалаах,

Чэнчис бэйэлээх

Сылгы чыычааҕа

Сымыыт баттыыр.

Аргыый ыллыахха,

Атын сиргэ оонньуохха.

 

Чооруос: хоһоон // Доҕордуулар : кыра саастаах оскуола оҕолоругар [хоһооннор] / Степан Тимофеев ; [худож. В. С. Парников]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ

изд-вота, 1973. – с.5

 

 

ЧООРУОС

Чоҕулуччу көрбут

Чобуо чыычаах

Чуочайа сүүрбүт,

Тумсугар торуччалаах.

Биһиги курдук,

Дьиэҕэ хоммот.

Аам-даам тымныыга

Арай кини тоҥмот.

 

Чооруос: хоһоон // Дьоллоох оҕо сааска : Оҕолорго хоһооннор /Чиряев,В. . -Якутск : Якуткнигоиздат, 1966.- с.11

ЧООРУОС

Сарсыарда

Сандаарда.

Кэрии тыа

Киэркэйдэ.

Титириккэ,

Тииккэ:

«Чыып-чаап,

Чиби-чаап» —

Чооруос

Чобугурас.

Күн уота

Күндэлэс.

Күөл уута

Күлүмнэс.

Уокка

Үөрэ-көтө

Үҥкүүлүүр,

Талахха

Таптаан олорон

Туойар:

«Чыбы-чаап,

Чиби-чаап!» —

Чобуо чыычаах

Чооруос муҥнаах.

 

Чооруос : хоһоон // Кэпсээннэр. Хоһооннор. Поэмалар : [орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар] / Алексей Бродников ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда

С. А. Попов-Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.65

 

 

ЧООРУОС

Хап-хара oҕypyo

Хамсыыр уот харахтаах,

Чочойбут чоп-чобуо

Чочуонай тумустаах,

Чууп-чууп, чууп-чууп

Чубугуруур чооруоһум.

Toҥ да мас тоһуттар

Томороон тымныытын

Эрдээхтик тулуйар

Эн эрэ дьиҥ бааргын.

Чууп-чууп, чууп-чууп

Чубугуруур чооруоһум.

Кыыс оҕом тэлээрэр

Хаалтыһын өҥүгэр

Тэтэрбит эн түөскун

Тэҥилии көрөбүн,

Чууп-чууп, чууп-чууп

Чубугуруур чооруоһум.

Дьиэм таһын киэргэтэ

Чигдибэр кэл түһүүй,

Түү мээчик кэриэтэ

Төкүнүй-мөкүнүй,

Чууп-чууп, чууп-чууп

Чубугуруур чооруоһум.

 

Чооруостар: хоһоон // Кыраһа суруга : [оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго хоһооннор] / Семен Данилов ;[Третьякова Е. И. уруһуйа]. — Переизд. -Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.22

 

ЧООРУОСТАР

 

Кыһын ааһан чооруостар

Хоруобуйаҕа хоммоттор,

Кыырпах оту буланнар

Кыбыы далга туолбуттар.

 

Онно чалбах халыйар

Олорорго инчэҕэй,

Cүөһү киитэ сытыйар

Сыта эмиэ кyһaҕaн.

 

Кыырпах оту батыһан

Кыбыы далга туолумаҥ,

Чалбах 6өҕөp чалбанан

Түүгүтүн сытытымаҥ

 

Оттоох сарай үрдүгэр

Уйа тутан ыйаатым.

От күөх сыатын хомуйан

Остуол үөһэ ас тартым.

 

Утатыахтара диэммин

Уулаах удьаа уурдум,

Тоҥуохтара диэммин

Долбуурунан саптым.

 

Кэлиҥ манна олоруҥ

Кирэ-xaҕa суох, ыраас:

Кыбыыларга тоҥумаҥ,

Кэлиҥ манна сып-сылаас.

 

Чооруостар: хоһоон // Кэкэ-бука : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор /Аким Кондратьев. — Якутск : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975.- с.3

ЧООРУОСТАР

Онтон-мантан

Көтөннөр,

Oҕypyo курдук

Көрөннөр,

Оҕолордуун

Доҕордоһон,

Остолобуой

Оҥорторон

Тойтоpyha

Сылдьаллар

Туораах caҕa

Чооруостар.

Чооруостар: хоһоон // Көтөр эйгэтэ : (оҕолорго хоһооннор) : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] / Сергей П. Васильев ; [И. И. Попов ойуута]. — Якутскай :Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.11

ЧООРУОСТАР

 

 

 

Оройдоро кырааскалаах

Оччугуйкаан чооруостар,

Тымныы күүһэ өһүллэн

Үөрбүт аҕай быһыылаахтар:

Талахха тарыкынастар,

Эрбэһиҥҥэ эргичиҥнэстэр,

Хаарга хаптараҥнастар,

Суолга чуочараҥнастар,

От сыатыгар сыбыытастар,

Тоҥсуйан тоҥхороҥностор,

Ол да буоллар сэргэхтэр,

Тэһииркээн тирилэстэр.

Чооруостар: хоһоон // Чооруос дойдута : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Михаил Тимофеев. — Дьокуускай : Бичик, 1995. –с.19; то же Аптаах холбуйачаан : Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээннэр, таабырыннар / Хомуйан оҥордо Г.А. Кирова. — Дьокуускай : Бичик, 1999.-с.63

ЧООРУОСТАР

Чооруостар, чооруостар! –

Чобоо да чыычаахтар,

Тэлээрэн кэлэллэр,

Тиэргэҥҥэ туһэллэр.

 

Чооруостар, чооруостар! –

Тоҥмот да чыычаахтар,

Тоҥ хаарга, чигдигэ

Догдоҥнуу тэйэллэр.

 

Чооруостар, чооруостар! –

Чуопчаарар чыычаахтар,

Күөх caaһы санатар

Көр-ырыа тыллаахтар.

 

Чооруостар, чооруостар! –

Тулуурдаах чыычаахтар,

Кыһыҥҥы тымныыттан

Кыһаммат кынаттар…

Чыычаах: хоһоон // Хоhооннор / Баал Хабырыыс : [орто саастаах оскуола оҕолоругар / хомуйан онордо З. В. Мигалкина ; худуоһунньук. И. Ю. Пестряков]. — Дьокуускай : Бичик, 2013.-с.79

ЧЫЫЧААХ

Бэрт да ырыалаах чыычааххын,

Билбэппин эбээт эн ааккын.

Сарсыарда аайы эйигин

Салаҥнык сэргээн истэбин.

 

Дьүһүҥҥүн хайа чыычаахха

Дьүөрэлии көрүөххэ сөбүй?

Үгүстүк үөккэ, талахха

Көрбүт кэриэтэ өйдүүбүн.

 

Ынах хомуйа сылдьаммын

Маннык ырыаны истэрим.

Алҕас буолуоҕун сатаммат,

Чахчы, биһиэхэ тиийэриҥ.

 

Хоһоон номоҕop кытыарар

Хоту аат элбэх чыычаахха.

Apaҕac түөстээх далбарай,

Apaaha, эн быһыылааххын.

Чыычаахтар : хоһоон // Кэпсээннэр. Хоһооннор. Поэмалар : [орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар] / Алексей Бродников ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда С. А. Попов-Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.64

ЧЫЫЧААХТАР

Сарсыарда, сарсыарда

Caҥa күн сандаарда.

Чууп-чаап чыычаахтар

Чуубурҕаан турдулар.

Уонна, дьэ, түмсэннэр

Уу диэки көттүлэр.

Ол тиийэн сууннулар,

Оонньоон да ыллылар.

Чыычаахтар чээчийдэр,

Чыычаахтар чэнчистэр.

 

Чыычаах: хоһоон // Кыраһа суруга : [оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго хоһооннор] / Семен Данилов ;[Третьякова Е. И. уруһуйа]. — Переизд. -Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988.-с.34

ЧЫЫЧААХ

Сарсыарда сытынан

Сайылык аҥыйар,

Мин курдук уһуктан

Биир чыычаах саҥарар.

 

Кэпсэтэн эрэрдии

Кэҕиҥнии-кэҕиҥнии,

Дьоҕустай бэйэтэ

Дьохсоллон олордо.

 

Чу-бу-чууп чубурҕаан

Чуумпуну аймаата.

Чочумча син тохтоон

Толкуйдуу санаата.

 

Чу-бу-чууп чуубурҕаан,

Туох диирин билбэтим,

Дьоҕустай төбөтүн

Толкуйун таайбатым.

 

Чыычаахтар уонна оҕолор: хоһоон // Дьиэ тула : Кыра саастаах оскуола оҕолоругар

ырыалар, хоһооннор. — Якутскай : Кинигэ изд- вота, 1972. –с.18

 

 

ЧЫЫЧААХТАР УОННА ОҔОЛОР

 

Кыырай халлаан кырсыгар

Кыптый кынат кыттыста.

Ыраах Саха оиригэр

Ырыа чыычаах дьулуста.

 

Туман былыт иһигэр

Тойуктаахтар, уөрдээннэр.

Ынырсыһа иһэллэр,

Ырыалара иһиллэр.

 

— Эрэбиллээх доҕоттор —

Эдэр юннат оҕолор

Кэһии ууран, ээр-сэмээр,

Кэтэһэллэр,— дэһэллэр.

 

Ону эдэр чыычаахтар

Олус сэргии истэллэр.

Көрдөөх-нардаах ырыалар

Күөдьүйбэхтии туһэллэр.

 

Элиэнэнэн иһэннэр,

Илин эҥэр өттүгэр

Үөрэ-көтө буллулар

Үгүc астаах дьааһыгы.

 

Арай, онно биир дьааһык

Аламаҕай, аһыныык,

Аалай кыһыл хаалтыстаах

Аччыгыйкаан уолчааннаах.

 

\

Алын кылаас оҕото—

Айылҕабыт доҕоро

Алик, оо, үөрдэ-көттө,

Айхалынан көрүстэ.

 

Ахтыбыта бэрт буолан,-

Алыс элбэх кэһиитэ.

Аһыылларын ыраахтан

Арахпакка кэтээтэ.

 

Саха сирэ үчүгэй,

Санаа курдук дэлэгэй.

Салгыы көтөн истилэр,

Сарай үөһэ түстүлэр.

 

Тула көрбүт иннигэр,

Туорах манна мэлигир.

Биир да дьааһык көстүбэт,

Пионер oҕo биллибэт.

 

Бай даа, олбуор ааныттан

Мэник уолчаан былтайар.

Кирпииччэни хомуйан,

Кинилэргэ сыбдыйар.

 

Oҕo чыычаах табыллан,

Ойон иһэн, oҕyттa.

Дабыдалын сыыһынан

Тарып-ирип сапсынна…

 

Мантан ыла чыычаахтар

Мэниктэртэн куоталлар.

Эйэлээхтэр эрээри,

Эрэммэттэр ситэри.

 

Эрэбиллээх доҕору

Эндэппэккэ билэллэр:

— Aһa-үөлэ толору,

Аһыныгас,— дэһэллэр.

 

Кирпииччэнэн тамнаабат,

Кинилэри куттаабат

Oҕo мустар сиригэр

Онно чыычаах үөрдүһэр.

 

 

Чычып – чаап: хоһоон // Күннүүн оонньуур күөрэгэйдэр : (оҕолорго хоһооннор, поэмалар, остуоруйалар) / Петр Тобуруокап. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ

изд-вота, 1986.-с.4

 

 

ЧЫЧЫП- ЧААП

 

Кып-кыра

Чычып-чаап

Хап-хара

Харахтаах.

 

Кып-кыра

Чычып-чаап

Чап-чараас

Кынаттаах

 

 

Кып-кыра

Чычып-чаап

Туп-тургэн

Сырыылаах.

 

Кып-кыра

Чычып-чаап

Учугэй да

Чыычаах!

 

 

Чычып- чаап: хоһоон // Күөх хонуу : Кыра саастаах оҕолорго хоһооннор.- Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1974. –с.42; то же Чычып-чаап : [кыра оҕолорго хоһооннор] /

Иннокентий Артамонов ; [Нь. Е. Ябловская ойуулара]. — Дьокуускай : Бичик, 2004. –с.38

 

ЧЫЧЫП-ЧААП

Күөх халлаан, күөх халлаан

Сырдаата, сырдаата.

Чычып-чаап, чычып-чаап

Ыллаата, ыллаата.

 

Чыкып кыыс уһуктан,

Суорҕанын арыйда.

Чычып-чаап туруоран,

Чыбы-чыып саҥарда.

 

Чычып-чаап, чычып-чаап

Оҕолуу саҥалаах,

Чычып-чаап, чычып-чаап

Күөх тыаҕа уйалаах.

 

Чыкып кыыс, Чыкып кыыс

Харачаан харахтаах,

Чыкып кыыс, Чыкып кыыс

Ойуулаах сыттыктаах.

Куех халлаан сырдыгар

Чычып-чаап ыҥырар.

Оҕолоор, оҕолоор.

 

Чычып- чаап: хоһоон // Үрүмэччи : Кыра оҕолорго хоһооннор / Башарин, В.- В.Парников ойуулара. — Якутскай : Якуткнигоиздат, 1971.-с.9

Чычып-чаап

Чырып-ирип Чычып-чаап,

Чычып-чаап кырачаан

Тук-тук тоҥсуйбахтыыр

Сытыы-сытыы тумустаах,

Тик-тик хатаммахтыыр

Сыыдам-сыыдам атахтаах.

Чырып-ирип Чычып-чаап,

Чычып-чаап кырачаан

Хатырык устунан ойуолуур,

Лабаххайы хомуйтуур.

Сүүтүк caҕa бэйэтэ

Сылайбат-элэйбэт.

 

Чыычааҕы соһутан ыыттым: хоһоон // Таптыыр сахам тылынан : хоһооннор / Савва  Тарасов. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд- вота, 1961. –с.8

 

 

***

Чыычааҕы соһутан ыыттым

Хатыҥ лабаатыттан:

Эгэлгэ ырыатын быстым

Иһиирэн чырылатан.

Бырастыы дуу, тэһии чыычаах,

Аны сэрэниэҕим.

Билигин мин саха тылынан

Ырыабын ситэриэҕим.

 

Чыычаах: хоһоон // Кустук өҥнөөх бөтүүкчээн : [хоhооннор] /Калистрат Еремеев ; [И. И. Попов ойуулара]. — Дьокуускай : Бичик, 1995. –с.24

ЧЫЫЧААХ

 

Чоҕулуччу көрө-көрө

Чуочарыйа ыстаҥалыыр,

Илииттэн ас ылаары

Чырып-ирип саҥарталыыр.

 

Сарып-ирип көтө-дайа

Үөһэ-аллара ойуолуур,

Ону-маны булан ыла

Сымсатык тоҥсуйталыыр.

 

Аһаан-сиэн торолуйан

Tүүтүн өҥүн оҥостop,

Үөрэн-көтөн тырыбынаан

Ырыа ыллаан саататар.

 

Чыычаах: хоһоон // Тыытымаҥ чыычаах уйатын / А. Николаев ; [ред. И сост. С. Т. Руфов ; И. И. Попов уруһуйдара]. -Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1979.- с.8

ЧЫЫЧААХ

 

Талах ойуур быыһынан

Тахсан хааман испитим,

Ити чыычаах ырыатын

Иһиллээммин турбутум.—

Чыбы-чиби, чыып-чаап

Ыллаабыта чыычаах.

Сирим-дойдум киэргэнэн

Симэммитэ-сиппитэ,

Ото-маһа көҕөрөн,

Ойуу-бичик түспүтэ,—

Чыбы-чиби, чыып-чаап

Ыллаабыта чыычаах.

Көтөн-дайан барахсан

Көрүлүүрэ күндүтэ,

Кыһын тымныы кырыата

Сүрэхпиттэн сүппүтэ,—

Чыбы-чиби, чыып-чаап

Ыллаабыта чыычаах.

 

Чыычаах : хоһоон // Ымыы : [хоһооннор] / Степан Тимофеев ; [худож.С. В. Федоров]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975.- с.27

Чыычаах

Инньэ курдук синньигэс

Икки aтaҕa хатырбыт.

«Саахардааҕар минньигэс»

Caxсырҕаны ытырбыт.

 

Оҕолорун аһатан

Оҥоох-чоҥоох көрөөхтүүр

Түүн буолуор диэритин

Түбүгүрэ көтөөхтүүр.

 

Кузьмина,Е. Чыычаах муҥнаах: хоһоон // Үрүйэчээн : [алын кылаас оҕолоругар ааҕар кинигэ / хомуйан оҥордулар: Г. С. Гаврильева, Л.С. Заровняева ; худож. Н. Н. Николаева]. — Дьокуускай : Бичик, 2012. – с 29.то же Балык уола Балыкчаан : Хоһооннор / Ойууларын

оҥордо В.С.Парников. — Якутскай : Кинигэ изд- вота, 1978. –с.23

 

Чыычаах муҥнаах

 

«Чыып-чаап!» тыллаах

Чыычаах муҥнаах

Күрэҥ түүлээх,

Көмүс түөстээх.

 

«Чыып-чаап!» тыллаах

Чыычаах муҥнаах

Муох уйалаах,

Биэс оҕолоох.

 

«Чыып-чаап!» тыллаах

Чыычаах муҥнаах

Күнү быһа

Кумаар таһар.

 

«Чыып-чаап!» тыллаах

Чыычаах мунгнаах

Биэс оҕотун

Муох уйаттан,

 

«Чыып-чаап!» тыллаах

Чыычаах муҥнаах

Иитэн, үөрэтэн,

Ыраах көтүтэр.

 

 

Чыычаах оҕото: хоһоон // Ымыы : [хоһооннор] / Степан Тимофеев ; [худож.

С. В. Федоров]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975.- с.18

 

Чыычаах оҕото

Саҥа көппүт чыычаах оҕото

Сарай үрдүгэр кэлэн

Сарыпыс гына түстэ,

Сатыы дьону көрө-көрө,

Саныы олордо:

«Ити киһи кыната

Toҕo кылгаһай, мултуйан,

Ол иһин кыайан көппөт,

Дайбана сатыыр да сир өппөт.

Оттон мин кынатым уһун,

Онон үөһэ көтөбүн,

Ордук ырааҕы көрөбүн,

Киһини быдан куотабын»,—

Инньэ диир ээ «ороспуонньук»,

Xapaҕa — дорубуонньук.

 

 

Чыычаах оҕото: хоһоон //  Остуоруйалар. Кэпсээннэр. Хоһооннор. Сатира. Тылбаас : [орто саастаах оскуола оҕолоругар] /Константин Туйаарыскай ; [хомуйан оҥордо Г. И.

Захарова-Алгыстаана ; киирии тылын суруйда И. М. Сосин]. — Дьокуускай : Бичик, 2008. –с.83

ЧЫЫЧААХ OҔOTO

Туохтан үөрдүҥ?

Тугу көрдүҥ?

Чыычаах оҕото

Чырып-ырып

Чырылымпыай,

Чырылымпыай!

Ийэм кэллэ,

Иэхэй диэтэ,

Чыычаах оҕото

Чырып-ырып

Чырылымпыай,

Чырылымпыай!

 

Чыычаах уйа туттубут: хоһоон // Оһуордаах оҥоойук : [оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго хоһооннор] / Ариан Кондратьев ; [Е. И. Третьякова уруһуйа]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1987.- с.7

ЧЫЫЧААХ УЙА ТУТТУБУТ

Биһиги дьиэбит

Үрдүгэр

Чыычаах уйа

Туттубут.

Ону отой

Тыыппаппыт.

Оҕолорго

Эппиппит:

— Улааттыннар,

Көттүннэр,

Ырыаларын

Истиэхпит,

Саҥа ырыа

Билиэхпит.

 

Чыычаах оҕото: чабырҕах // Сиибиктэ : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] /Петр Тобуруокап ; [И. И. Попов уруһуйа]. -Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1979.- с.13

 

ЧЫЫЧААХ ОҔОТО

(Чабырҕах)

Туорах сыыһа тутуурдаах

Тобугуруур тумустаах,

Чокуур кыыма бадахтаах

Чоҕулуҥнуур харахтаах,

Тыкарыйа суурэргэ

Тыбыгырас атахтаах,

Тырыбыныы көтөргө

Тылыбырас кынаттаах,

Чыбыгырыыр саҥалаах

Чыычаах оҕото эрэйдээх,

Төкөрүйэ-тэкэрийэ,

Чөкчөрөҥнүү-чэкчэрэҥнии

Түүтүн-тумсун оҥосто

Чөҥөчөккө олордо.

 

Чыычаахтар: хоһоон // Хотоҕойдоохтор : кыра саастаах оҕлорго хоһооннор / Сергей Васильев ; [худ. Павлов Ф. Ф.]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1974.- с.10

ЧЫЫЧААХТАР

 

Толя уолум доҕотторо,

Дорооболоруҥ, чыычаахтар,

Күөх сайын кэргэттэрэ

Күөрэгэйдэр, чычып-чааптар!

Хаҥалаһым хайатыгар,

Хараҥаччым, хаһан кэлиэххиний,

Ийэҥ-aҕaҥ уйатыгар

Эн төһөҕө киириэххиний?

Сылбыҥныы, күөрэҥнии көтөр,

Сылгым чыычааҕа, этиий:

Ордук ким эргэ өтөҕөр

Уйаҕын туттуоҥ этэй?

Киһи аймах хоһоонугар

Кэрэхсэммит күөрэгэй,

Ыраас киллэм хонуутугар

Ыллаар эрэ, сэгэртэй!

Ахталлар оҕолор apaҕac түөстээх

Аччыгый талах чыычааҕын,

«Чыры», «чыып-чаап» саҥалаах

Чыычаах бииһин арааһын.

Итии сайын эгэлгэтэ

Эһигинэн эбилиннин!

Aҕa дойдум айылҕата

Айхалланан чэлгийдин!

 

Чыычаахтар: хоһоон // Маныыһыт кумаар / Раиса Винокурова ;Уруһуйдьуттар: Катя Нестерова, Сережа Алексеев, Наташа Круглова. — Дьокуускай:Сахаполиграфиздат, 2002.-с.21

ЧЫЫЧААХТАР

 

Кыһыл түөстээх ымыылар

Тэлгэһэгэ түспүттэр,

Мааны ыалдьыт буолбуттар.

Барабыайбыт үөрдүспүт,

Күндүлүүргэ түһүспүт:

«Көрүҥ, кэлиҥ бу манна

Туорах, сиэмэ apaaha,

Элбэх эбээт xacaaha.

Чэйиҥ-чэйиҥ, тоҥсуйуҥ

Күүстэ-уохта эбиниҥ,

Өссө эбии киэркэйиҥ!»

 

Чыычаахтары таптыыбын: хоһоон // Күннүүн оонньуур күөрэгэйдэр : (оҕолорго

хоһооннор, поэмалар, остуоруйалар) / Петр Тобуруокап. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1986.-с.23

 

 

ЧЫЫЧААХТАРЫ ТАПТЫЫБЫН

 

Сырдык тырым кынаттанан

Сырылаһа көтөн aahap,

Чурулаһан-чырылаһан

Тохтообокко тойук туойар

Чыычаахтары таптыыбын,

Чыычаахтары ыллыыбын.

Кынаттаммыт сибэккилии

Кырасыабай бэйэкээннээх,

Кулэ-үөрэ туһэргинии

Көтөр-дайар көрүдьүөстээх

Чыычаахтары таптыыбын,

Чыычаахтары ыллыыбын.

Кыһын дьыбар тымныытыттан

Кыһаммакка чуочарыһар,

Сайын быйаҥ айылҕаны

Салгыбакка уруйдаһар

Чыычаахтары таптыыбын,

Чыычаахтары ыллыыбын.

Минньигэстэн минньигэстик

Чырыптаһыҥ-чырылаһьҥ,

Чэпчэкитик-имигэстик

Тэҥҥэ сырсан чуочарыһыҥ!

Чыычаахтары таптыыбын,

Чыычаахтары ыллыыбын.

 

Ымыы: хоһоон // Ымыы : [хоһооннор] / Степан Тимофеев ; [худож. С. В. Федоров]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975.- с.30

Ымыы

Кыһыл түөстээх ымыы көттө

Кылбаарар сарсыарда эрдэ,

Онтон халлаан илин өттө

Ордук кыыһан тэтэрдэ.

 

Ымыы: хоһоон// Биһик ырыата : [хоһооннор, ырыалар] / Михаил Тимофеев ; [худож. М. П. Баишева].- Дьокуускай : Бичик, 2010.- с.7

ЫМЫЫ

Мин бугун мас тиэйэр ыллыкка

Ымыыттан ыйыттым:

  • Эн тоҕо ханна да барбаккын,

Туох туһун ыллыыгын?

 

  • Аар тыаны, кыс хаары таптыыбын,

Ол иһин барбаппын.

Ыллыыбын куннээҕи санаабын,

Ойуурум салгынын.

 

— Ол иһин, — эн ырыаҥ даҕаны

Дуораана суох, намыын;

Уоскуйан көрбөккө лабааны

Toҥcyйap буоллаҕыҥ?..

 

Ахсынньы тымныыта чыычааҕы

Уоскутар тыын биэрбэт.

Аҥаардас аһыыры саныаҕы —                                „ .

Ас элбэх тииттэрбэр.

 

Дьиэм таһар мин бугун ымыыны

Найаанныы тураммын, —

Дьэ өйдөөн иһиттим ырыаны,

Чыычаахтыы дьылҕабын…

 

Ымыылар: хоһоон // Чооруос дойдута : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Михаил Тимофеев. — Дьокуускай : Бичик, 1995. –с.17; то же  Аптаах холбуйачаан : Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээннэр, таабырыннар / Хомуйан оҥордо Г.А. Кирова. — Дьокуускай : Бичик, 1999.-с.62

ЫМЫЫЛАР

 

Ымыылар, ымыылар —

Ойуурга уот кыымнар.

Тыаларга кыстыыллар,

Тымныыттан куоппаттар.

Чууп-чаап, күө-дьаа

Ыллыыллар.

Ымыылар, ымыылар

Эйэлээх чыычаахтар,

Иккилии буолаллар,

Ыҥырса сылдьаллар.

Чууп-чаап, күө-дьаа

Ыллыыллар.

Ымыылар, ымыылар

Ардыгар ыксыыллар…

Ыалларга киирэллэр,

Олбуорга туһэллэр.

Чууп-чаап, ымыылар

Ыллыыллар.