Загрузка...Ытаан бэбээрэр, кып-кыһыл киһичээн баанчыктаах суорҕаҥҥа сууланан дьиэҕэ киирбитэ күн бэҕэһээ курдук. Ол бэйэтэ улаата охсон оҕо саадыттан хомойон- хоргутан кэлэн олорор. «Миигин кытта ким да оонньообот!..»- харах уулаах этиллибит бу тыллары истибит төрөппүт, эбээ, эһээ күндү көмүскүн атаҕастааччыны була охсорго тиэтэйимэ, толкуйдаа. Сорох оҕо өрүү элбэх доҕордоох, сорох тоҕо эрэ куруук соҕотох. Тоҕо? Төрүөт араас буолуон сөп. Психологическай наука кандидата М. Баулина санаатын билиэххэ.
Сэмэй, кыбыстыган. Бу оҕо үөрэппит, билбит аҕай оруолун утренникка кэлэн элбэх киһини көрөн таһы – быһа умнан кэбиһэр, эбиитин заалтан куотан хаалан партнердарын соһутар. Таһырдьа оонньуу сылдьар оҕолорго кыттыспакка ыраахтан ымсыыра турар. Оҕолор ортотунан ойуолаан ааһар чалбахтарын аттыгар тэпсиэн билбэккэ, барыан быһаарбакка таалан турар. Маннык чуумпу оҕону улахан дьон бары сөбүлүүллэр. Буолумна, орой мэниги кытта бодьуустаһар курдук буолуо дуо? Ол эрээри бу сэмэйчээни кытта оҕолор доҕордоһуохтарын баҕарбаттар…
Психолог: Оҕолор сэмэй, чуумпу оҕону үөрэтэрдии көрөллөр уонна кини саҥарбат буоллаҕына сатаан саҥарбат дии саныыллар. Утренник кэмигэр үҥкүүлээбэккэ турар, ол аата сатаан үҥкүүлээбэт. Олус сэмэй оҕоҕор атыттары кытта бодоруһарга тэҥҥэ аҥар кырыытыттан кыттыһан иһэр наадатын өйдөтөр сөп. Оҕолор интэриэһинэй уонна кинилэргэ сөп түбэһэр оҕону кытта доҕордоһоллор. Кинилэр утары сэҥээриини эрэйэллэр. Кырачааҥҥар кыбыстыганын кыайарыгар көмөлөһөр санааны ылыммыт буоллаххына дьиэтин иһигэр, ыалдьыттыы сылдьан тохтоло суох буойаргын уурат. Эргичиҥнээн, тыаһаан- ууһаан, бирилээн- барылаан – эн сэмэй оҕоҥ туох «тыастары» таһаарар кыахтааҕын боруобаланар, дьэ уонна сыыйа- баайа атын оҕолоро ортолоругар кыбыстыбакка бэйэтин көрдөрүө.
Кыҥкый. Туох барыта куһаҕан: үүт – үрүмэлээх, миин- лууктаах, сибиитэрэ- хатыылаах. Аан бастаан оҕо саадыгар барбыт күнүттэн кыҥкыйа бүппэт, харах уута тохтообот: кып- кыратык тобугун өлөрбүтүнэн оһоҕоһо тахсыа үһү, уруһуйа бэйэтэ хайдыбыт, пластилин тииҥэ төбөтө быстыбыт, хомпуот бэйэтэ тохтубут. Ийэтэ аттыгар баар буоллаҕына сырыы аайы ыалдьыбыты үрэр, имэрийэр, уоскутар. Ол гынан баран улаатан иһэбит ээ, тэлгэһэҕэ бииргэ оонньуу сылдьан ким ийэ оруолун ылыай, ол кэриэтин «ити кыҥкыйы кытта оонньоомо» — дэспит ордук.
Психолог: Кыра оҕо олоххо уопута суох буолан бу буолбут суол тугунан түмүктэниэн билбэт. Холобур, тобугун өлөрбүтэ туох кутталланан тахсыан быһаарбат: баҕар хаан тохтообокко кэлэн- кэлэн баран барыта бүтэн хаалыа, оччоҕо өлөн хаалыа дии! Төһөнөн холкутук, өйдөнүмтүө гына барыны- бары быһааран биэрэҕит да оччонон оҕоҥ араас быһылааннарга, мучумааннарга холкутук сыһыаннаһар буолуо. Кыра оҕолор уйулҕалара (эмоциялара) олус кучуллумтуо: биир ытаатаҕына бары ытаан барыахтарын сөп, биир күллэҕинэ- бары күлэн барыахтарын сөп. Күлэри- үөрэри ким сириэй? Ол иһин оҕолор үгүстүк ытыыр, кыҥкыйдыыр оҕоттон тэйиччи тутталлар.
Кэччэгэй, иҥсэлээх. Кырачаан «кэччэгэй баайы» бөлтөгөр толору сиэбинэн билиэххэ сөп: кэмпиэт, бичиэнньэ, робот, платок – туох суоҕуй? «Көрдөр эрэ» (амсат, ыстат, уларыс) диэн көрдөһүүгэ «кэччэгэй» туора хаамар, курус гынар. Оҕолор маннык оҕоҕо интэриэстэрэ түргэнник уостар. Кини кэмпиэттээҕэ кими да үөрдүбэт, син- биир бэрсибэт.
Психолог: Тугу да бэрсиэн, үллэстиэн баҕарбатын оҕолор кинилэртэн киэр хайыһар курдук ылыналлар: оччотугар бичиэнньэ тооромоһо атыттары кытта үчүгэй сыһыаннааҕар күндү буолан тахсар. Онтон олоххо бэйэ- бэйэҕэ көмөлөр, эн- мин дэһэр түгэн төһө элбэх буолуой? Доҕордуу сыһыан кэмпиэттээҕэр, оонньуурдааҕар күндүтүн чаҕылхай холобурдары туһанан быһааран биэрин. Холобур, сэрии кэминээҕи аас- туор олох, эбэтэр айылҕа иэдээннэрин кэмигэр дьоннор бэстилиэнэйдэрин үллэстэн тыыннаах хаалалларын туһунан.
Киэбириҥсэ, киһиргэс. Кини үксүн атыттартан туора туттар. Бары эккирэтиһэ оонньоон ыһыллаҥнатар кэмнэригэр бу оҕо кимиэхэ да суох сабыс- саҥа оонньуурунан соҕотоҕун оонньуур, ымсыырдар. Кини хаһан да кимиэхэ да, тугу да бэрсибэт, уларсыбат. Ол кини кэччэгэйиттэн буолбатах, кини боруоста маннык оонньуур киниэхэ эрэ баар буолуон баҕарар. Кини тугу барытын билэр, туох барыта аан бастаан киниэхэ баар курдук туттар- хаптар. Маннык оҕону атыттар тумна сатыыллар, сөбүлээбэттэр.
Психолог: Төрөппүттэр оҕолорун атыттартан ураты, үчүгэй курдук сананарга иитэ сатыылларын өйдүөххэ сөп: бэйэтин үчүгэйдик сананар оҕо араас психологическай комплекстарга бэринимтиэтэ суох улаатыан сөп. Ол гынан баран атын оҕолор эмиэ туох эрэ үчүгэйдээхтэрин ким да умнуо суохтаах. Ким да эргиччи үчүгэй буолбат, оннук киһи айылҕаҕа суох. Ол оннугар оҕоҥ түмүгэ чуолкай көстөр дьыалаҕа «күрэхтэстин»: ким саамай түргэнник хааһытын сиэбитэй, эбэтэр, борогуулкаҕа тахсарга ким саамай түргэнник, бэйэтэ таҥныбытай? Дьиҥнээх, көстөр ситиһиилэри атын оҕолор убаастыыллар, сөҕөллөр. Маннык оҕону чиэстээхтик кыайтарарга үөрэтэр тоҕоостоох. Ким да билбэт кистэлэҥин аһын: өйдөөхтөр кыайтардахтарына кыыһырбаттар, аныгыс сырыыга кыайар гына өссө кытаатан биэрэллэр.
Чанчарык. Суунара киэҥ айдаан. Сарсыарда аайы «муннун эрэ» илиппитэ буолар: күлүү да гынан, мөҥөн да кинини ким да көннөрбөтө. Ыалдьыбат эрээри тоҕо эрэ өрүү сыыҥтаах, таҥаһа кирдээх, баттаҕа ыһыллаҕас. Илии суунарга өрүү кыһамматар да баай ис дууһалаах.
Психолог: Кирдээх тас көрүҥҥэ балыйтаран ис кыраһыабайа көстүбэккэ хаалар кутталлаах. Оҕолорго тактильнай контакт, бииргэ оонньуурга чугас- чугас сылдьыы улахан оруоллаах. Куһаҕан сыт, чанчарык тас көрүҥ – бу кими баҕарар тэйитиэн сөп. Төрөппүт толкуйдуон сөп: тоҕо сыыҥтыыр былаатынан тута үөрэммэтэҕий? Өрүү ыһылла сылдьар бүрүчүөскэни ким оҥорбутай? Тобуга тахсан хаалар колготканы ким атыыласпытай? Оҕо оонньоон кирдээх дьиэтигэр кэлиэн сөп, ол гынан баран дьиэтиттэн тахсарыгар ыраас оҕо тахсыахтаах. Оҕо таҥаһын сууйар, өтүүктүүр, абырахтыыр мээнэ үлэ буолбатах – бу кыра киһичээн тэҥ саастыылаахтарын ортотугар үчүгэй аат- суол олохтууругар биир суол буолар.
Охсуһуук. Кини иһэрин көрөөт бары куотар аакка бараллар. Кинини утары сэмэйдиин, киэбириҥсэлиин бары түмсэ түһэллэр. Кини араас дэҥнээх, кутталлаах оонньуулары толкуйдуур; онтон ытаспыт, көҕөрбүт элбэх.
Психолог: Бииргэ оонньуурга сутурук сокуонуттан атын сокуоннар баалларын өйдүөхтээх. Массыынаны былдьаан ылбакка эйэлээхтик көрдөөн, уларсан бииргэ оонньоотоххо биир да төрөппүт үҥсэ кэлиэ суоҕа, массыына алдьаныа суоҕа диэн быһаарыахха. Оҕо атыттарга кырыктаах сыһыанын уруһуйдуу олорон эбэтэр ролевой оонньууларынан ырытар ордук. Соторутааҕыта ааспыт айдааннаах түбэлтэҕэ майгынныырдык оонньуургутун этиҥ. «Испэктээкилгэ» чугастааҕы оҕолорго майгынныыр персонажтар баар буоллуннар. Дьиэтигэр атыттар ылыныахтарын сөптөөх быһыытын- майгытын репетициялаабыт оҕоҥ бу навыктарын олоххо киллэриэҕэ.
Хобуоччу. Кини хаһан да соҕотох буолбат. Төттөрүтүн, өрүү ким эрэ аттыгар буолар. Бу «улахан кулгаах» баспытаатал ньээҥкэлиин, эбээ дьүөгэтиниин, аҕа телефонунан кэпсэтэллэрин барытын истэ- билэ сылдьар. Онтун кэпсээн , сонун оҥостор. Хобуоччулары оҕолор эрэ буолбатах улахан дьоннор эмиэ сөбүлээбэттэр.
Психолог: Хобуоччу дьоҥҥо үчүгэйи эрэ оҥороругар саарбахтаабат. Үчүгэй уонна куһаҕан, хара уонна үрүҥ диэни чуолкайдык билэн баран бу быраабыланы бары тутуһуохтаахтар диэн кэтээн көрөр. Ол куһаҕан буолбатах эрээри кырачаан хобуоччуга таҥнарыы уонна иһитиннэрии, доҕордоһуу уонна кистээһин араастарын быһаарар наада. Вова атын оҕо ыскаабыгар инчэҕэй тирээпкэни укпутун ньээҥкэҕэ тоҕо этэн биэрбитин сымнаҕастык ыйыталас. Кини доҕорун мөхтөрүөн баҕарбыт дуо? Атыннык хайдах бу маны быһаарыахха сөп этэй? Воваҕа ким да истибэтигэр куһаҕаннык быһыыламмытын быһаарыахха. Эбэтэр ыскааптаах оҕоҕо малын үчүгэйдик көрө сылдьарыгар, Вова аатын эппэккэ эрэ этиэххэ сөп. Киһи киһини итэҕэйбэт, эрэммэт буоллаҕына доҕордоһуу үөскээбэтин быһаарыахха. Арай ийэҥ эн бүгүн тугу эрэ гыммыккын киһиэхэ барытыгар кэпсээтин, эйигин киһи барыта күлүү гыннын, оччоҕо хайдах буолуой диэн ыйытар, толкуйдатар наада.
(матырыйаал *mamas & papas* сурунаал
2013 с. 6 нүөмэриттэн ылылынна)