Чабырҕах

Бубякин-Чөҥөчөк, Иван Афанасьевич

Сардаҥа / Иван Бубякин-Чөҥөчөк. – Дьокуускай : Компания “Дани-Алмас”, 2018.

 

КҮӨЛГЭ

Аҕам

Балыктыы барда.

Мин эмиэ,

Ийэм эмиэ.

Тыыга олордубут,

Сыйгытыы,

Уу силэллэр,

Уу хотойор,

Күн көрөр.

Күөх уу,

Дьэҥкир уу,

Илим, күөгү,

Собо, мунду,

Күндүөбэй,

Күөлбүт уутун

Мүөттээх сүмэтин.

Собо миинин истибит,

Ол иһин күүстээхпит.

(Күүһүн көрдөрөр)

 

МУЗЕЙ

Таҥынныбыт,

Таҕыстыбыт,

Иитээччибит бастаата.

Музей,

Экскурсия.

Иһиттибит, биллибит,

Балачча өр көрдүбүт.

Былыргы хамаанда,

Урукку дьоруой,

Саһархай лиис,

Латыын сурук.

Таҥас-сап,

Эргэрбит хаартыска,

Сурук-бичик,

Тохтооҥ эрэ,

Истиҥ эрэ,

Биһиги салгыы мунньуохпут.

(Истиэнэни ыйан көрдөрөр)

 

ЫҺЫАХ

 

Бүгүн ыһыах,

Түөлбэ,

Былаах, салама, уруһуй,

Мохсуо, тустуу, оһуокай

Үгэннээтэ.

Күөдьүйдэ,

Олоро түһэн уоскуйуу,

Оллоон тэбэн кэпсэтии.

Саха төрүт астара

Кымыс, быыппах, саламаат,

Үөлбүт эт,

Үөлбүт собо.

Сайын саамай үгэнэ

Мантан антах ардахтар,

Сир aha, ходуһа, бааһына.

Өбүгэлэрбит курдук

Үтүө дьон буолуохпут.

(Икки илиитин өрө уунар,

Дьол тосхойдун!)

 

ОТОННООҺУН

Быйыл күһүн

Отон да отон,

Хаптаҕас арааһа,

Күн ырааһа,

Доп-доруобай долохоно.

Бытарыйыы,

Тыаҕа ыһыллыы,

Мээнэ барымаҥ —

Сэрэтиһии.

Оо, дьэ,

Отонноотубут

да отонноотубут,

Окоойук-чокоойук,

Ыаҕайа, мэһэмээн,

Иһит-хомуос туолла.

Кырабыт иһитэ

Туолбата,

Киниэхэ эрэ кыччыыр,

Көмө кэллэ.

Биир ытыс,

Икки ытыс,

Үс ытыс уо.д.а.

Бука бары тэҥмит,

Көнньүөрдүбүт.

Саха тэҥэ суох буоллубут,

Ураа!

 

AT

 

Арай биирдэ

Суолга

Лоһугуруур-

Лиһигириир

Тол ору буут,

Киэҥ таныы,

Нэлэмэн сиэл,

Кыл кутурук,

Кыраһыабай көрүҥнээх

AT КИЭНИН ааттааҕа эбит.

Кэннигэр тэлиэгэ

Түөрт көлүөһэ

Адарай.

Уонна үтүө санаалаах

Оҕонньор.

Олордубут

Үөрдүбүт,

Ыраахха диэри

Күлуу-салыы,

Үчүгэй да этэ

Ол сайын.

Улааттахпына

Ат атыылаһыам,

Бэрт да бэрт

(Тойон тарбаҕын көрдөрөр).

 

ДЬИЭҔЭ

 

Бары муһуннубут:

Оннооҕор

Ыт-кус,

Куоска уонна кутуйах.

Саҕаланна детсадтан

Кэпсээ дэстилэр.

Зарядкалаан бүттүбүт,

«А» буукуба,

Бииртэн саҕалаан

Ахсаан,

Олус элбэх оҥоһук.

Пластилин

Aт, оҕус,

Дьиэ, гараж

Уонна да элбэх

диэтим.

 

XAAP КИҺИ

 

Саас кэллэ,

Итийдэ.

Хаар киһибит турар,

Күн аайы ууллар,

Синньиир,

Кылгыыр,

Атах-илии,

Харах, төбө

Төрдүттэн

Уостан-ууллан

Уу буолла.

Кыһын, быраһаай,

Сайын, ураа!

Ол эрээри

Тимир уокка хатар,

Киһи тоҥон тупсар.

Тымныы кыһын,

Ыраас салгын,

Кырыа кыһын,

Түргэнник эргиллэн кэлээр,

Бары тахсан

Сэргэ тула кэтэһиэхпит.

 

ОККО

 

Сибэкки, Лыах,

Итии-куйаас,

Ардах.

Этиҥ,

Чаҕылҕан.

Ходуһа

От да от.

Охсуу,

Бугул,

Кэбиһии.

Киэҥ-нэлэмэн сыһыы.

Үрэх үрдүгэр

Түмсүү.

Омурҕан быыһа,

Түөттүүр ынах,

Сылаас ууга

Үрэх устун

Чоломооттонуу.

Дьоммутугар

Илии-атах,

Норуот күүһэ —

Көмүөл күүһэ,

Оппутун кэбистибит.

Бүттээ!

 

КӨМӨ

 

Уу итийдэ,

Кирдээх таҥас

Баалынай,

Баһаам үлэ.

Ийэҕэ оҕо көмөтө

Оһуобай оруолу ылла,

Итини илдьии,

Ону ууруу,

Тоҕуу-хоруу,

Сууйуу-сотуу,

Фартуктаах туран

Барытын быһаардым.

Остуол үрдэ,

Дьиэ муостата,

Иһит-хомуос,

Хос-хос үлэни

Хоһууннук толордум.

Хоноһо киһи

Хоһуун оҕо диэн

Хайҕаан барда.

Махтанабыын!

 

ӨРӨБҮЛ

 

Бүгүн өрөбүл,

Сарсыардаттан күн.

Хатыҥ, тэтиҥ, титирик,

Сыһыы-толоон, сибэкки.

Сир aha

Сугун, собо

Дуоһуйуоххунан дуоһуйуу.

Ыраас салгын,

Күн уота,

Сөтүө, загар

Бэрт да бэрт.

Таҥас ыраас,

Орон сылаас,

Түлүк түүн.

Бары даҕаны

Баай-баай

Буоллубут.

Сынньанабыт,

Улаатабыт,

Күүһүрэбит.

 

ЧАҺЫ

 

Алта уон

Мүнүүтэ

Биир чаас ааста.

Ойон турдум,

Аҕыс чаас,

Киэһэ кэллим,

Аҕыс чаас.

Утуйан турдум,

Уопсайа

Биир суукка.

Сарсын оннук,

Өйүүн оннук.

Ыйы быһа,

Сылы быһа,

Үйэ тухары

Оннуук, оннук, оннук.

 

КҮНҮС

 

Баян тыаһа

Үҥкүү буолла,

Ырыа-тойук,

Хоровод.

Тэҥҥэ тэйии,

Сүүрүү-көтүү,

Салгыы барда

Оһуокай.

Пластилин,

Кумааҕы,

Кубик,

Сылгы,

Ынах

Кокууккаттан оҥоһук.

Аһаатыбыт,

Утуйдубут,

Ойон тураат

Оонньуубут,

Дьиэбитигэр барабыт.

 

ДЕТСАДКА БАРЫЫ

 

Оронум үрдүгэр

Ойон турдум,

Таҥныы-тарааныы,

Суунуу.

Аһылык арааһа,

Таҥас сылааһа,

Таһырдьа таҕыстым,

Хаарынан хаамтым.

Ийэм илдьэр,

Аҕам аҕалар,

Бу турар детсад.

До-роо-бо!

 

ЭТИҺИИ

 

Кыргыттар оонньоотулар

Кокуукканан, кумааҕынан.

Кус-хаас,

Ас-таҥас,

Дьиэ-хос,

Иһит-хомуос,

Миискэ.

Мин дьиэм,

Эн дьиэҥ,

Мин ийэм,

Эн ийэҥ.

Эгэлгэтэ су ox

Эллэхтэһии.

Ити аата этиһии.

Оо, дьэ!

Куһаҕан эбит.

 

КҮНҮС УТУЙБАТ

 

Мурун тыаһа

Пус-пус,

Пыс-пыс,

Сыыр-саар,

Сыыр-саар,

Арай

Биир оҕо утуйбат.

Кылап-халап,

Тэбэр-табар,

Һы-һыык,

Һэ-һээх,

Суорҕан соһор,

Сыттык бырах.

Иитээччи кэллэ

«Утуй», — диэтэ,

Саамай сөп.

 

МЭНИК

 

Олбуорга таьыстылар,

Хаарынан оонньоотулар.

Бырахта ытатта,

Ымаҥнас-мэлэҥнэс.

Хаар үрдэ,

Халлаан анна

Халдьыгырас,

Хам тутан хачыгыратта,

Бобо тутан бочугуратта.

Оҕолор бары эттилэр,

«Мэник-мэник,

Мэник-мэник».

 

 

Михайлов, Валерий Егорович.

Чабырҕахтар: чуопчаара чаҥый, чугдаара чоргуй: [алын уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар] / Алып Чаҕаан. – Дьокуускай : Айар, 2023. – 8-78 с.

 

ОҔО ЧАБЫРҔАХТАРА

 

Ааҕара адьас сөбө,

Ахсаана ааһа сөбө,

Суруйара сөрү сөбө,

Туттара туой сөбө,

Оҥороро олох сөбө,

Оо, дьэ, төбө да төбө!

Саха оҕото барахсан

Сатаабата суоҕа.

Саха саханан кэрэтэ,

Сайда турдун күннэтэ!

* * *

Кэлэҕэйдээбэккэ кэпсиирэ,

Аараабакка ааҕара,

Соруттарбакка суоттуура,

Сурдурҕаччы суруйара,

Үгүһү, элбэҕи билэрэ,

Үчүгэйдик үөрэнэрэ.

Үтүө, мааны майгылааҕа,

Көмүскэһэ, көмөлөөҕө,

Айыы Сиэнэ ааттааҕа.

Мип-минньигэс бэйэлээҕэ.

* * *

Ойуулаах-дьарҕаалаах,

Мааны мандардаах

Үс атахтаах чороон — биир.

Ойуулаах-дьарҕаалаах,

Мааны мандардаах

Үс атахтаах чороон — икки.

Ойуулаах-дьарҕаалаах,

Мааны мандардаах

Үс атахтаах чороон — үс.

 

* * *

Үстүүлээх үүт бүтэйдээх,

Үүнүүлээх өлбүгэ сирим,

Үөрбэлээх мастаах

Биир бугула.

Үстүүлээх үүт бүтэйдээх,

Үүнүүлээх өлбүгэ сирим,

Үөрбэлээх мастаах

Икки бугула.

Үстүүлээх үүт бүтэйдээх,

Үүнүүлээх өлбүгэ сирим,

Үөрбэлээх мастаах

Үс бугула.

 

* * *

 

Үтэһэҕэ үөлүллүбүт,

Уокка сыраллыбыт,

Эбэм бойом собото — биир.

Үтэһэҕэ үөлүллүбүт,

Уокка сыраллыбыт,

Эбэм бойом собою — икки.

Үтэһэҕэ үөлүллүбүт,

Уокка сыраллыбыт,

Эбэм бойом собою — үс.

 

* * *

 

Сиэллээх, харчылаах,

Ахтаах арыылаах,

Чиргэл, тиит баҕана —

Биир-тирэх тулааһын.

Сиэллээх, харчылаах,

Ахтаах арыылаах,

Чиргэл, тиит баҕана —

Икки-тирэх тулааһын.

Сиэллээх, харчылаах,

Ахтаах арыылаах,

Чиргэл, тиит баҕана —

Үс-тирэх тулааһын.

 

* * *

 

Туора-маары бысталаммыт,

Тэниччи тиириллибит,

Тыалга, күҥҥэ хатарыллыбыт

Дьуухала балык — биир.

Туора-маары бысталаммыт,

Тэниччи тиириллибит,

Тыалга, күҥҥэ хатарыллыбыт

Дьуухала балык — икки.

Туора-маары бысталаммыт,

Тэниччи тиириллибит,

Тыалга, күҥҥэ хатарыллыбыт

Дьуухала балык — үс.

 

***

 

Үтэһэҕэ

Үөлүллүбүт,

Уокка, чоххо

Сыраллыбыт,

Сыалаах, эттээх — биир сура.

Үтэһэҕэ

Үөлүллүбүт,

Уокка, чоххо

Сыраллыбыт,

Сыалаах эттээх — икки сура.

Үтэһэҕэ

Үөлүллүбүт,

Уокка, чоххо

Сыраллыбыт,

Сыалаах эттээх — үс сура.

 

***

 

Уобуччаана

Куччаана,

Уолукчаана

Харачаана,

Ырыачаана

Чырыпчаана,

Ыйааһыннара

Кутурукчаана,

Күөрэҥниирэ

Көтөөрүйэ,

Атастыыра,

Доҕордуура.

Тиэтэл биэрэҥ

Чырып-чирип,

Тиэтэл биэрэҥ

Чырып-чирип.

 

***

 

Кырбас эт,

Кырпай кынат,

Кыыдам хаар,

Быстар былыт,

Эрдээх илдьит,

Сиэрдээх сирдьит,

Туундара доҕоро

Тунал туллук,

Сылдьар ыалдьыт,

Хонор хоноһо

Хоту көттө.

Сандал сааспыт

Салалынна!

 

***

 

Дуух-даах

Хара тураах,

Тэлиэс-былаас,

Эрилис-турулус,

Догдохус-игдэхис,

Күлүм көмөр,

Хойуос тумус,

Амсыыр айах,

Хамсыыр хара,

Алыс кирдээх

Алта тарбах,

Көп-дьап

Көппө көтөр,

Хоһоон суох

Хоруо доҕор,

Халых халахай,

Саары самнаҕай

Тордох тураах.

 

***

 

Дьэ, эбитэ

Хаас сэлэтэ,

Халыҥ бэйэтэ,

Субу-субу

Субу бу

Субуһан,

Моонньулара

Ууннаран,

Атахтара

Кытаран,

Кынаттара

Быластаан

Аммана

Аастаҕа

Астыгыан,

Аргыстаар!

Хайа, оҕолоор,

Хастара хастан

Халаара саҥарбытын,

Хас хаас ааспытын

Алааран тураммын

Аахпакка хаалбытым

Баа буолара

Буоллаҕа дуо?

Буоллун-буоллун.

 

***

 

Тобуой тумус,

Тоҥоот харах,

Лэппэ көҕүл,

Сөксөө түү,

Тырым кынат,

Тэрээ кутурук,

Бэйбээ бэрбээ,

Дылды тыҥырах,

Былдьы саҥа,

Эрэкэ-дьэрэкэ.

Эмиэ мае көтөрө,

Боччум булт

Бочугурас

Көтөн тирилэс,

Чөппөс-иппэс

Бөчүгүрэс.

 

* * *

 

Таас таҥалай,

Туус тумус,

Бүлгүн бөҕө,

Табытал талыы,

Чыллырыыт түү,

Хорсун хотоҕой,

Күкүр кынат,

Түрбүү тыҥыpax,

Эрдээх эрбийэ,

Атара сабарай,

Чолбон харах,

Суостаах суодал,

Тойон кыыл,

Хомпо хотой,

Даллан өксөкү.

 

***

 

Бороҥ-хороҥ,

Куйбугур-хайбыгыр,

Уоттаах харах,

Кучуйа кулгаах,

Кыһыла мурун,

Абына-табына,

Кыллаах бытык,

Курдьугун куртах,

Ньылбаа-илбээ.

Ньалаа сирэй,

Ньуух-ньаах

Бу туох кыылай?

 

* * *

 

Иллэҥ босхо,

Эгэйэ мөрө,

Өҥ куйаас,

Тымныы мурун

Ситэри сиппиир,

Күрдьүгэс дьирики —

Моҕотой-муруку

Үрүгэн үнүгэс,

Ааныгар ардырҕас,

Бэйбэри, чуохары,

Бэйэтэ тымтыга,

Булчута-алчыта,

Байанай аргыһа,

Мааныта бурдуга,

Бөх бөрүкү,

Атаҕа баһырҕас

Түөрт харах,

Күөрт ыт.

Эһэҕэ ардырҕас.

 

***

 

Сирэй ньирэй,

Толунньаҥ торбос,

Болҕой борооску,

Тыылыма тыһаҕас,

Иктээнэ тиҥэһэ,

Кучук кунан,

Бор бургунас,

Үтүрүм үөрүүтэ

Өлтөх өҥүрүмэр,

Кытарах кыһыыта

Ынан ынах биэһэ,

Алтах оҕус алтата.

Һай! Һай! Һаай!

Бай! Бай! Баай!

 

***

 

Хороҥнуура,

Чолоҥнуура,

Сапсыҥныыра,

Чыпчыҥныыра,

Салбаҥныыра,

Кирдиргиирэ,

Кэдэҥниирэ,

Күлтэҥниирэ,

Тэрэҥниирэ,

Сырбаҥныыра,

Чочургуура,

Хол, буут

Холбоон

Бэйэлиирэ.

Тугай-тугуй,

Тугуй-тугай

Бу туох аатай?

 

***

 

Муостуур хороҕор,

Кэбинэр кэдэгэр,

Ырҕайа матаҕа,

Сиринэ сыттыга,

Эрбэхтэй тэрэгэр,

Алтахтаан аалан,

Ааттыын анах

Алаастан ааста.

Бээ, бээ, бээ-э.

Чуу-чаа, чуу-чаа.

Үүт-сүүт күүгэнэ,

Үрүҥ илгэ үлүгэрэ

Үрүлүйэ сүүрдэ.

 

***

 

Оҕо буха

Муоһа буору

Сиҥнэр-хаҥнар

Хаста сиирэ.

Бөөтө-мөөтө

Халлаан хайдар.

Бурҕаа-тарҕаа

Борук күн.

Дэйбиир кутурук,

Өһөс-чөрөс,

Буулаҕа моой,

Хааннаах харах,

Суоһар дьулаан.

Бөө-өө! Мөө-өө!

Бөө-өө! Мөө-өө!

Атыыр оҕус айаата,

Үстээх үкэр үөгүүтэ

Сайылыкка сатараата.

 

***

 

Күрүҥ маҥаас,

Куба маҕан,

Күөх эбириэн,

Хомуол саадьаҕай,

Кутуйах кугас,

Күннээх ала,

Күдэн туоһахта,

Халымтаҕай хара,

Элимсэҕэй эриэн

Хороҕор муоһум

Өҥө дьүһүнэ,

Салдьыр муостаах

Саха ынаҕа,

Эриэнэ биһиэхэ

Эриэккэс эбит,

Ойуута талата

Ойуччу эбит!

һай! Һай! Һаай!

 

***

 

Дьиэм куос,

Хаа томторук,

Хотор бобор

Өстөөх өрүө,

Ойуу дьарҕаа

Көҕүөр көҕөн

Үрүҥ-хара

Ситии-сэлэ

Көтөр-мөҕөр

Кулуку кулун,

Өрөөк-чөрөөк

Чыычаах кулгаах,

Дыраа атах,

Дугуй туйах,

Тойто кутурук,

Уу-чукучук.

 

* * *

 

Чөрөөк кулгаах,

Тиэрбэс харах,

Дьаҕыл таныы,

Үөрбэ көҕүл,

Бүгүлэх төбө,

Сэлэ сиэл,

Уйул кутурук,

Түөрэм туйах,

Сыспай сылгы,

Дьөһөгөй оҕото.

Бадьара дьоруо

Баара эбитээ.

 

***

 

Өрөкө-чөрөкө,

Табыйар тараһа,

Сиэллээх сэлээппэ,

Бэттэх тэллэх,

Эмис-сэмис ,

Кымыс-имис,

Уостара-хаастара,

Обугур-толугур,

Куйах-туйах,

Чолбон харах,

Ааттыын далаһа

Айааһа аһара,

Миинньэр миҥэ

Тардынар талаһа

Туөрэм үктэл,

Өнөр өкөйөр

Дьөһөгөй оҕото,

Күрбэ атым

Күөйэ түстэҕиэн!

Һат! һат! һат!

 

* * *

 

Хаан тураҕас,

Далаҥ араҕас,

Чакыр маҕан,

Кыыс кэрэ,

Саалыр ала,

Кыталык элэмэс,

Сур дьаҕыл,

Моҕул кугас,

Чоочугур чуоҕур,

Улаан биэ,

Дьөһөгөй оҕото

Өҥө-талата,

Сыспай сиэлим

Маннык эбит.

Өкөйөр үгүһэ

Үтүөтэ элбэҕиэн.

Тынньа һа-һа !

Тынньа һа-һа!

 

* * *

 

Чуу-чаа илгэ,

Лоһуоруйа туорах,

Күөс сиринэ,

Биэ эмиийэ,

Сыппаха быырпах,

Баҕарах үрүмэ,

Күөгэл сүөгэй,

Дабаһын арыы,

Иэхэй иэдьэгэй,

Дагдайа дагда,

Ыччака ымдаан,

Көйөргө кымыс,

Үрүҥ илгэ,

Чөл чөчөгөй,

Сөҕүмэр сөлөгөй ,

Бөскөйө бөлөнөх,

Бөһүөнэх бөһүүкэ,

Бүрүөһүн суората,

Чоруун чохоон,

Үрүҥ ас үлүгэрэ,

Уран  ас уруйа,

Улуу тунах удьуора.

 

* * *

 

Кыл тирии,

Кымыс  атах

Үөннээх харах,

Сэлтэ мурун,

Бахсы Баатыр,

Тиҥсирики тииһик

Салбаныкы саал,

Амсарыкы айах,

Кир кинээһэ,

Хох хотуна,

Баҕыста сирэй,

Бадараан бастыҥа,

Сибиинньэ-хоруунньа,

Сир сирэй,

Буор бороҥ,

Мантыкаҥ баара

Мааны ас ээ.

 

* * *

 

Өкчөрүс-бөкчөрүс,

Төкүнүс-бөкүнүс,

Кулгаахчай харалыс,

Хаарчаана маҥхалыс,

Кэлинчэй-атахчай,

Уһунчай-илинчэй,

Кусчаана сүрэхчэй,

Мултукчай-куттасчай,

Туһахчай-иҥинчэй,

Күөстүүргэ буһарчай,

Холо-быһыйа,

Оҕоҕо эмсэҕэ,

Охотоно-хотонох

Кутунаҕа куобах,

Табысхаана таала,

Нохчоо ньоҕуолун

 

***

 

Олоото бойбойо,

Мадьайа атах,

Үмүрүкү үктүл,

Мэрбэгэр сирэй,

Мутуку харах,

Аһыылаах аһыҥас,

Тардар дэҥиэ,

Төннөрө көөһөс,

Хааһас тамнас,

Итии болгуо,

Холлоох тыаһыт,

Туруу тууһут,

Ураҕас тураҕас,

Көччөх булчут

Киҥнээх киҥинэй,

Амҥа-амака

Эскэл эйик

Кини кимий?

Бырдаа быргый

Хоох! Хоох!

 

***

 

Суон сургүөх,

Халыҥ хайыы,

Атар айах,

Тилийэ тиис,

Бэлиэ бэлэс,

Кудулу куолай,

Атара кутурук,

Көлбө күөх,

Салаҥ ньамах,

Иҥсэ обот,

Күтүр уобуу,

Сур сордоҥ

Оҕолоро:

Дьор-дьорохой

Чур-чурахай,

Бор-борохой,

Хор-хорохой.

 

***

 

Күүгэс чыычаах,

Тураҕас туруйа,

Бөртө бөрө,

Элэс элик

Сур солоҥдо,

Үрүҥ үйэн,

Атара анаба,

Аһыылаах аһыҥас,

Тэрээнэй тириитэ,

Нарыйа нараҕан,

Нохчоо ньоҕуолун,

Чэбэрэ бэдэрэ,

Сурсу быычыр,

Күдэн күүдээх

Хонууга, тыаҕа

Бааллар үһү.

Бааллар даҕаны.

 

* * *

 

Уһун уки,

Киэҥ кэҥэр,

Далыр  быһыт,

Дэлэй дьэли,

Майа майаҕас,

Күөл сүүрүҥдэ,

Ардай ардьаах,

Тумус туу,

Муҥур муҥха,

Нэлим илим,

Хостуур хотоҕос,

Кичэмэ бэчимэ,

Баардам асчыт,

Бардам балыксыт.

 

* * *

 

Бөх-сах,

Чуор-суор,

Далаһа дабыдал,

Хонор-сонор,

Хаҥсыл харыйа,

Үүтээн-күүтээн,

Тобуу-ибии,

Уота көлөтө,

Хара хаарбах,

Табысхаан таала,

Тэрээнэй тириитэ,

Үтэ хара

Сарбас-харбас

Көбө-сурсу,

Дьаһал дьылҕа,

Сорсун сонордьут,

Тысхай тыаһый,

Байанай  мааныта,

Хара тыа хаалыга,

Тахсара тайана.

 

* * *

 

Синньэ буура Сирийдэ,

Субай буура Субуйда,

Сүүтүк сүүтүк Сүүрүйдэ,

Кыптыый буута

Кыпчыйда,

Кырадаһын кыырай

Кыбылынна,

Кээнчэ бэрдэ

Кэтилиннэ,

Өлөҥ уунньа

Өллөстө,

Ынах этэрбэс

Ыалласта,

Онньо олооччу

Олордо.

Иннэлээх эгилэ

Иэнигийдэ.

Сүүтүктээх сүөлэ

Сөбүлэттэ.

Акыны-букуну

Бэйэтэ,

Тулук түүн

Ортото

Уҥа ороҥҥо

Дьохтонно.

 

***

 

Чыҥ-чаҥ балтаанай,

Кыһылтай туойа,

һуу-һоо болгуо,

Быс-кыс ыһыытай,

Эллэкэ мөһөкө,

Тымныы уута,

Дьоллоох чохороон.

 

* * *

 

Титирик адьарай,

Сөрүө  тэллэх,

Ыҥыыр сыттык,

Арбаҕас суорҕан,

Атах орон,

Сул мас,

Хахыр хамнас,

Сылҕаҥ уу,

Бор бутугас,

Соҕоон ас,

Күннэс

Хамнас,

Аччык

Хамначчыт,

Хамныыр

Хачыгыр.

 

* * *

 

Хабах табах,

Хаптан ылла,

Айах аһыы,

Антах-бэттэх,

Оппой-соппой,

Буруо-тараа,

Уоһа, муоһа.

Уоһах араҕас,

Сөтөл-көтөл

Күөйдэ, хаайда,

Өрүү-сөрүү

Тыынын баайда,

Тууһа суох,

Туһа суох,

Аһыы ас,

Сыыҥ, сыраан,

Пахай да!

Ө-һө! Ө-һө!

Хаах! Хаах!

һуу!

 

***

 

Угар обот,

Эргийэр имэҥ,

Туустаах тумус,

Кэбэр кэмэлдьи,

Ымырдах ытыс,

Такыр тарбах,

Түрбүү тыҥырах,

Түүҥҥү түлүрбэх,

Түүлээх уллуҥах,

Үөскүүр үөдэн,

Сойботор соло,

Кэбэл кэнчээри,

Көлөттөр көтөр,

Кымырах кылыыһыт,

Уолар олох,

Кии киһи,

Түрбүйэ түөкүн

Кини буолар.

 

* * *

 

Симэх сис туттубут,

Сэһэн сиэн уктубут,

Бөҕө бүөһүк баттаммыт,

Барҕа быар куустубут,

Сонун сото кээспит,

Кэриим кэтэх тардыспыт,

Нэлим ньилбэк тайаммыт,

Түөнэ түһэх тирэммит,

Тойук тобук тардыспыт,

Өнөр өттүк ууруммут,

Көҕөн көллө тэппит,

Кэһэх кэдэрги тайаммыт,

Омоон оллоон бырахпыт,

Сайын сыҥаах өйөөбүт,

Сээкэй-суукай

Сэлэспиттэр,

Бодо көрсөн

Бодоруспуттар,

Сирэй билсэн

Сэһэргэспиттэр,

Сиэнчээннэрбит

Сэндьилэспиттэр,

Доҕор булсан

До5ордоспуттар.

 

* * *

 

Тээтириҥ тиҥилэх,

Дьорохоно сото,

Ходьоҥ тобук,

Боҕулдьу сүһүөх,

Эргийэр иэччэх,

Чүөччэр өттүк,

Мэндэ дугуй,

Хопкуйар хоолдьук,

Босхо бас,

Бороҥ урааҥхай,

Быстыбат бырды,

Акыны-букуну,

Барыйар бар.

 

* * *

 

Сатыы тайаҕа,

Аттаах ойҕоно,

Иэримэ  иччитэ,

Баарыма бахсыта,

Ый ыыспата,

Күн туптэтэ,

Аан атайан,

Хоон хотойон

Кур үбэ,

Кудэн сүөһүтэ.

Уйгу олох

Олохсуйдун,

Кэтит кэскил

Кэрэхсэттин,

Саргы дьаалы

Салалыннын,

Алгыс аалы

Көтөхтүн!

 

* * *

 

Тибии тэллэх,

Кырыа сыттык,

Муус суорҕан,

Дьаҥха баттах,

Тоҥ мурун,

Үлүй сүүс,

Иһэл иэдэс,

Хатан чысхаан,

Хаар олбох,

Сул үллүк,

Aам-даам,

Ахсым тымныы

Ахсынньы,

Тостор тымныы

Тохсунньу.

 

* * *

 

Аламай маҥан

Мэҥэ халлаан,

Эргэл-дьэргэл

Туппар тулуна,

Дабдыр самыыр,

Куйаар куйаас,

Саамал кымыс,

Күөхтүүр суугун,

Хамсыыр хатыҥ,

Үрүт үөһэ

Үчүгэйиэн,

Олбу-солбу

Олуһуон,

Кэпсии турар

Кэрэтиэн,

Сахам сирин

Сайыныан!

 

***

 

Буһурук куйаас,

Таҥас чараас,

Аламай маҥан,

Көрөр күөҕүр,

Эрэкэ-дьэрэкэ,

Барамай-харамай,

Абытай-табытай,

Суһал-соһол,

Хоҥкул-иҥкил,

Иэхэйикпиин,

Чуохайыкпыын

Сайылыкпыын

Лах, лах, лах.

 

* * *

 

Хох хотон,

Хотон хобото,

Барыҥ киһи,

Сүөдэл сүөһү,

Тыһыр тымтык,

Тииһик тиник,

Чалыҥ ас,

Чэҥэт буус,

Элэмтэ күрдьэх,

Эргэ чабычах,

Чолугур торбос,

Чалыгыр дьахтар.

 

* * *

 

Одо -бодо,

Сыбах-ибэх,

Саах балаҕан,

Чуолҕан сырдык,

Кэргэн эркин,

Чэҥээ эҥээ,

Буус муннук,

Сирэй оһох,

Лил уота,

Аман сандалы,

Дьон чохчолос,

Илии сарбаҥнас,

Ас ньамалас,

Уос чобурҕас,

Ураа-тараа,

Иимэ-кыыма,

Сындыыс сырыы,

Kуйаap харбас,

Барыарҕа балаҕан,

Үрдэ барча

Бөрө тумса.

 

* * *

 

Туҥуй дьахтар,

Оһоҕос ууруута,

Хагдаҥ ото,

Саба сатанах,

Хатыҥ тоһоҕо,

Оҥоруу ородоһун,

Эйэлээх энэлгэн,

Иэйэхсит бэлэҕэ,

Кыһылтай иччин,

Иһикэй-эһэкэй,

Муостуур эмсэх,

Дьикти киһикэй,

Ырыа биһиктэй,

Буйа-буйа букайык

Букутта-такытта,

Букатын иэдэттэ,

Ытаа да ытаа,

Ытаа да ытаа

Ыксатта, тиэтэттэ,

Окуо-токуо,

Окоот-чоҥоот,

Эмэгэт элбэҕэ:

Саһыл мунна,

Улар атаҕа,

Тыатааҕы

Тыҥыраҕа.

Иэйэр туойар

Чахчы чаҕаан.

Эһээ! Эһээ! Эһээ!

Мэммээ, мэммээ!

 

* * *

 

Кимирики киһитэй киллэрбит,

Эмтэрики эликтэй эттээбит,

Бурайыкы сарайыкы буһарбыт,

Амсарыкы айах амсаабыт,

Xодуруку хоһуун хоторбут,

Үрэйики сарайыкы үллэрбит,

Бахсарыкы баатыр барҕарбыт.

Сэттэ боотур бэртэрэ

Сэриигэ киириэх иннинэ

Тотор, хотор туһугар,

Торҕо буруо унаардан

Аһаабыттар, сиэбиттэр,

Аал уоту алҕаабыттар.

Уоп-чуоп уолаттар

Онно баар эбиттэр.

Үтэһэлээх этинэн

Үссэнэннэр үөрбүттэр.

 

* * *

 

Тимир төбө,

Эмэгэт сирэй,

Дьукку харах,

Хайдар хаһыы,

Көллө атах,

Көнтөс илии,

Чымаан көстүү,

Иирээн сэрии,

Ырыа ынчык,

Тэргэн тэбии,

Уот холлоҕос,

Өлүү хотоҕос,

Бачыыс бахтас

Атах тэҥнэс,

Кириэс килбэс,

Бахсы маһары,

Саха сыыспат

Бэри бэргэн,

Чэри чэрик,

Тулха туску,

Чуру чугас,

Өрөй чөрөй,

Кыайыы Күнэ!

Чахчы өрөгөй!

 

***

 

Кыл тыһыта,

Иннэ сүргүүтэ,

Быһах кылаана,

Үҥүү өргөһө,

Саа тэбиитэ,

Уу дириҥэ,

Халлаан ырааһа,

Холумтан сылааһа,

Ат ахсыма,

Эт эмиһэ,

Эдэр эйэтэ,

Кырдьаҕас алгыһа,

Сүрэх таптала,

Таҥалай ойуута,

Таҥара көмөтө,

Оҕо дьоло,

Ийэ үөрүүтэ,

Илии охсуута,

Aҕa айхала,

Үчүгэй ээ,

Ой буй, буйака,

Оҕолоор!

 

***

 

Хоҥкур-лоҥкур,

Тамайа атах,

Табыйар туйах,

Атара анабы,

Ууга-хаара,

Олом-чолом,

Ой буура.

Ахсым тымныы

Ахсынньы,

Тостор тымныы

Тохсунньу.

Силлиэ боллоо,

Буурҕаа-тарҕаа,

Нукаай-накаай,

Буор күөс

Харачаас.

Ойуһар олуһа —

Боһомо  булт.

Тайах тугута,

Быырпаһын быысаһар

Байанай мааныта.

Анами, анамы

Анамдьаак.

Оҥоойу ойутта,

Кулумэн күрэттэ.

Тас ууга тамайда,

Сис ууга

Симилиннэ,

Буордаах ууга

Булкулунна,

Xара ууну

Харҕалта

Лүкүчэн, локучоон,

Лөкөй, лөкөчөөн.

Өрдөөҕү өбүгэлэрбит

Кэс тыл кээһэн

«Буур кэспит

Уутун» курдугу

Бука диэн, букатын

Иһимэҥ дииллэрэ.

Байанай бастыҥа,

Булт-алт буура,

Тайахпыт барахсан,

Тамайар тайылла.

Ураа-лыҥкыр,

Арбах салаа.

Адаар муоскунан

Сыгынаҕы сыттанан

Сытан сынньан дуу.

Иэримэ тыаҕын

Иччилээр.

Аар тайҕаҕын

Арҕараар.

 

* * *

 

Атаҕым хаптаҕайа,

Сотом хоҥоруута,

Тобугум боҕуһа,

Самыым дьаппата,

Ойоҕоһум эркинэ,

Сиһим мөҥүрүөнэ,

Арҕаһым кэҕэтэ,

Түөһүм бүтэтэ,

Санным байаата,

Хоолдьугум хончуота,

Төбөм чохоото,

Көҕүлүм көнтөһө.

Иччилэрим бары, дьэ,

Күүс-көмө буолан

Көрүҥ эрэ,

Эһиги обургулар!

Илин атаҕы

Бүдүстээмэҥ,

Кэлин атаҕы

Кэбирдээмэҥ.

Үс сиринэн

Бохсуулаах

Маҥан сиэл

Хамыйахпын

Олордьу олордон

Кулуҥ эрэ,

Түөрэх!

Түөрэх кээстим.

Түөрэх түстэ.

Уруй буолла!

Туску буолла!

 

* * *

 

Аа-дьуо саҥалаах,

Хаа-дьаа ырыалаах,

Ыы-дьаар сыттаах,

Ынырык дьүһүннээх,

Хоҥсоҕор муруннаах,

Сантаҕар таныылаах,

Оллоҕор уостаах,

Сыыр быстыбытыныы сырайдаах,

Ат тарҕатыныы

Арбаҕар баттахтаах,

Аам-дьаам айахтаах,

Ардьамаан-дьардьамаан

Араҕас тиистээх,

Уй истээх,

Токур-бокур тарбахтаах,

Атырдьах курдук атахтаах,

Соххор буолбатах

Соҕотох харахтаах,

Аһара аһастаах

Ала Моҕус баара.

Алаата, оҕолоор!

 

***

 

Ырдьаҥ сылаа,

Салбаҥ санаа,

Сааскы ылаа,

Оҥку-муҥку,

Чуос-муус,

Орох тэптэ,

Күөл эбэ,

Күдэрик күллэ.

Бугул онно,

Күрэс күрдьэх,

Хоҥурах хаары

Хостуу баста,

Тула ыста.

Сылгы быара —

Тоҥуо мууһа.

Хатан анньыы,

Туйах тыаһа.

Эрчим илии,

Көөнньөр көҕүс,

Күрдүр-хардыр

Күүскэ түстэ.

Күөрэй күрдьэх

Койүү мууһу

Күдэн ыста.

Онтон, доҕоор,

Көрүөх түгэн

Олгуй ойбон

Түллэр күүһэ

Өрө биэрдэ!

Күөл эбэ соболоҥо

Собо бөҕө соҕотохто

Кытыаста кыыста.

Ыраас мууска

Өлүү эһии өрөҕөтө

Күнү кытта күндээрдэ.

Омун үөрүү оргуйда!

Куойа-маҥкы

Куоҕай куйуур

Саҕаланна!

 

* * *

 

Туҥуй бургунаһым,

Саҥа төрөөҥҥүн,

Куллуруут-куллуруут

Түүтээҕэр түргэн буол

Куллуруут- куллуруут

Оттооҕор улгум буол.

Куллуруут-куллуруут

Өлгөм үүттээх буол.

Отунан охсоойоҕут,

Талаҕынан таарыйаайаҕыт.

 

* * *

 

Алардаах-тэтэрдээх

Аан Ийэ дойду

Айыллыыта — уу.

Алардаах-тэтэрдээх

Аан Ийэ дойду

Айыллыыта — салгын.

Алардаах-тэтэрдээх

Аан Ийэ дойду

Айыллыыта — буор.

Алардаах-тэтэрдээх

Аан Ийэ дойду

Айыллыыта — уот.

 

* * *

 

Ат, оҕус

Соххор өттө —

Уҥа өттө.

Ынах, биэ

Соххор өттө —

Хаҥас өттө.

Тыатааҕы

Соххор өттө —

Хаҥас өттө.

Дьэгин киһи

Соххор өттө —

Уҥа өттө.

 

* * *

 

Дулҕа буоллун,

Лааҥкы буоллун,

Түһүү буоллун,

Тахсыы буоллун,

Уҥа кынат,

Хаҥас кынат,

Тараан, тарҕаан

Үүрээччи үгүһэ,

Үөгүүтэ үлүгэр:

Һуу-һаа, һуу-һоо.

Тоһуйааччы доруоба,

Эрэнэрэ бэргэнэ:

Түҥ-түҥ, түҥ-түҥ.

Охотоно охторо,

Хотоноҕо хоройор,

Кутунаҕа куотар,

Табысхаана таалар,

Ньоҕуолуна

Нохчоохой

Куобах күрэҕэ,

Дьон сүрэҕэ,

Олус эбит!

Омун эбит!

Һуу-һаа, һуу-һоо,

Түҥ-түҥ, түҥ-түҥ.

 

***

 

Сытыары кээспит

Сиэрдийэ,

Туруору аспыт

Тоһоҕо,

Түөрт түөрэм

Баҕана,

Дьип-хаан

Дьиэбит,

Ой-хаан

Ордуубут

Иччитэ эн

Буолуоҥ.

Оонньуур оһооной,

Ыллыыр чыычаах,

Көмүс түөстээх

Көтөр күөрэгэй,

Күндү оҕобут,

Уол оҕо ордуга

Эн буолуоҥ.

Улаан ньууру,

Уһун уорҕаны,

Кэтит сэлии

Киэргэтиэҥ.

Иһэгэйдээх

Тиэргэни

Тэрийиэҥ.

Дьөһөгөйдөөх

Суолу

Төлкөлүөҥ.

Дьөһөгөй киэнэ

Түөрт сүрдьүгэһэ

Төлөрүйбэтин.

Айыы киэнэ

Аҕыс сүрдьүгэһэ

Аһыллыбатын.

Аал уот иччитэ

Аан Алхан эһэбит

Уруйу-төлкөнү

Биэрдэргин.

Бастан атахха диэри

Бастыҥ дьол

Тэрилиннин.

Томторуктаах

Чуоҕуйдун,

Үрүөллээх

Үөрдүстүн, — диэн

Үҥэн-сүктэн

Көрдөстөҕүм

Буоллун!

 

ОҔО БИЛБИТ-КӨРБҮТ ЧАБЫРҔАХТАРА

 

Улуу Арассыыйа

Улахан өрүһэ,

Киэҥ Сибиир

Кэрэ көстүүтэ,

Хоту сир

Хорук тымыра,

Көмүскэ тэҥнээх

Күндү балыктаах,

Улахан, кыра

Түөрт уон арыылаах,

Таас чочумаас

Туруук очуостаах,

Үс үөстээх

Ули йэҥээ —

Өлүөнэ курдугу

Аан дойдуну

Арҕаран булбаппыт,

Ааҕан даҕаны

Анааран билбэппит,

Бу эбэ диэн

Булан эппэппит,

Мантан ордук

Мааны эбэни

Ханна даҕаны

Харахтаан көрбөппүт.

 

* * *

 

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Орто туруу дойдуга

Ойон тахсар күнүгэр

Аламай маҥан халлааҥҥа,

Аар Айыы Тойоҥҥо,

Айылҕаҕа сүгүрүйэ,

Күнү кытта көҕүһэ,

Күннүү эргиир оҥоро,

Үстүү күннээх-түүн

Өрөөбөккө хоһуйар

Киин, илин эҥээрдэр,

Бүлүү, хоту улуустар

Оһуохайдыыр оонньууну

Оройуттан туттулар.

Гиннес — чыпчаал,

Муҥур кылаан

Буола буоллулар.

Ньээм-ньээм тэҥҥэ,

Наар-наар күҥҥэ

Утаҕыттан мэммээкээ

Уонна туран чэмэйээ,

Сибэккитэ-симилик,

Саха дьоно итинник

Үрүҥ күнү айхаллыыр

Үҥэн-сүктэн үҥкүүлүүр,

Өбүгэтин үгэһин

Өрөөбөккө хатылыыр.

Бу курдук оонньууну

Бу сиргэ булбаппыт,

Тымтыктанан даҕаны

Тыыннааҕымсытан көрбөппүт.

Оһуо-оһуо оһуокай,

Эһиэ-эһиэ эһиэкэй.

Оһуокайдыыр оһуокай,

Эһиэкэйдиир эһиэкэй.

 

* * *

 

Үгүс үтүмэн

Үүтү-хайаҕаһы

Өйдөөн-төйдөөн

Өтөрү көрдүм.

Иннэ сүргүүтүттэн

Ордук кыраны

Илэ чахчы

Иилэн көрбөтүм.

 

* * *

 

«Барар сир баҕана үүтэ»,

«Кэлэр сир кэлии үүтэ» —

Бүтэйтэн бүтэйи

Бүгүн да

Бүдүүлээн көрбөтүм,

Бу диэммин

Букатын булбатым.

 

* * *

 

Саха дьоно

Бука бары боотурдар,

Хоту дьоно

Хотойдор диэн,

Аар саарга

Аан бастаан

Аатырпыт

Олимпийскай чемпион

Арамаантан ордугу

Ааттааммын булбатым.

 

* * *

 

Сэттэ сиэл киистэлээх,

Үс оонньуур томторуктаах,

Үс кыра тууйастаах

Ситии быаҕа тиһиллэн,

Сэттэ маска тилийэ

Дойду иччитин аатыгар

Иилбиттэрэ кэрэтэ —

Дэбдиргэҕэ тэҥнээҕи

Дэҥҥэ да көрбөппүн.

 

* * *

 

Уон төрдүс үйэттэн

Уон тарбах уунуута

Кулун Атах алааска

Куота көтө кирийбит,

Сэбирдэххэ майгыннаах

Сэндиэлэ батаһа.

Матта сирэ кэһиилээх

Маппат дьикти үчүгэйдээх.

Мантан ордор батаһы

Манна хантан да булбаккын,

Көрдөөн-ирдээн көрбөккүн,

Түһээн даҕаны түүйбэккин.

 

Василий Андреевич Ноговицын

Оҕо чабырҕаҕа. Дьокуускай. – 2002 с. / 9-30 с.

 

1. Оҕо тылын имитэр, өйүн эрчийэр чабырҕахтар
2. Тылы имитии

Харыйа-хоруйа

Холбуйа-халбыйа

Хаахыр-кыыкыр

Хаххан-халан

Лаглай-лыглый

Логлой-луглуй

Лэглэй-лиглий

Лэглэй-луглуй

Наннах-ныннах

Ноннох-нуннух

Нэннэх-нинник

Нөннөх-нүннүк

Таммах-тыммах

Томмох-туммух

Тэммэх-тиммих

Тэммэх-туммух

 

(А. Скрябина. Чабырҕаҕы үөрэтии ньымалара. Дьокуускай, 1994. 8 с.)

 

Чабырҕахтар

 

1.

Икки тыал ыал-ыал тыалырбытгар,

Ыал-ыал тыаллар табаарыстаспыттар.

Сылы сыллаан ыаллыы тыаллар

Тыалыраллара хайдах табыллар?

2.

Икки кэккэ элбэх иһиккэ

Симиккэ кыайан киирбэккэ,

Эбии икки иһиккэ

Симиллиэх кэмпиэт биһиги иккигэ!

3.

Мастаабыттарын-мастаабатахтарын,

Кыралаабыттарын-кыралаабатахтарын,

Кыстаабыттарын-кыстаабатахтарын

Ыйыталаһаарыҥ мастаабыттартан.

4.

Өлөксөй өссө көпсө көпсөлөөрү,

Өссө Өлөксөөҥҥө көмөлөһөөрү

Имигэс, синньигэс талаҕы быста,

Илиитин алҕас быста сыста!

(Петр Тобуруокап. Күннүүн оонньуур күөрэгэйдэр. Якутскай, 1986.)

 

2. Тыл оонньуута

 

Ол өрүс унуоругар

Ким хара тыһаҕаһа

Сытара буолуой?

Ол өрүс унуоругар

Ким хара тыһаҕаһа

Сытара буолуой?…(салҕанар)

 

3. Ахсаан чабырҕахтара

 

Биирдээн, иккилээн,

Үстээн, түөртээн,

Биэстээн, алталаан,

… … … …

Уоннаан, уон биирдээн (салҕанар)

 

 

Күрүөлүүн хаһаалыын

Көҕөннүүн көнтөстүүн

Түөкэйдиир биир буолла,

Күрүөлүүн хаһаалыьш

Көҕөннүүн көнтөстүүн

Түөкэйдиир икки буолла… (салҕанар)

 

 

Силистиин мутуктуун

Лабыкталыын туораахтыын

Биир тоҥ харыйа.

Силистиин мутуктуун

Лабыкталыын туораахтыын

Иккис тоҥ харыйа. ..(салҕанар)

 

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта биир,

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта икки…(салҕанар)

 

 

Арыылаабыт араҥалаабыт

Алтаннаах чааскыга укпут

Анды сымыыта биир,

Арыылаабыт араҥалаабыт

Алтаннаах чааскыга укпут

Анды сымыыта икки …(салҕанар)

 

 

Туустаабыт тумалаабыт

Туруйа сымыыта биир

Туустаабыт тумалаабыт

Туруйа сымыыта икки…(салҕанар)

 

 

Лабаалыын, лабыччалыын

Тоҥ харыйа биир

Лабаалыын, лабыччалыын

Тоҥ харыйа икки…(салҕанар)

 

 

Обокуум уоһа

Халлаан харата

Буобура түөһэ биир!

Обокуум уоһа

Халлаан харата

Буобура түөһэ икки…(салҕанар)

 

 

Харалаах хатыыстаах

Хара кулун хараҕастыы биир,

Харалаах хатыыстаах

Хара кулун хараҕастыы икки… (салҕанар)

 

 

Көнтөстөөх көмүстээх

Күөх кулун куоҕастыы биир,

Көнтөстөөх көмүстээх

Күөх кулун куоҕастыы икки… (салҕанар)

 

 

Уон улахан оҕус

Тоҕус лоҥкур торбос

Аҕыс аҕам ынах

Сэттэ тиһэх тиҥэһэ

Алта аҥаарыма атыыр

Биэс миинэр миҥэ

Түөрт үчүгэй төрүөх

Үс үүтгээх үтүрүм

Икки эмэр ньирэй

Биир мииниллэр биэ.

 

1. Оҕо тылын имитэр, ойуулаан-дьүһүннээн көрөр дьоҕурун сайыннарар, таайтарар чабырҕахтар

 

Үөн чабырҕаҕа

Үөн өнөннүүр,

Көйүүр көбүөхтүүр,

Тэймэгэт тыыллаҥныыр,

Сыаҕаан сыылбаҥныыр,

Баҕа баччаҥныыр,

Хомурдуос холчоннуур,

Мөтөөх түөһэ

Тохолоон тумса

Атамаан-атарамаан

Аакый антака.

 

Ынах чабырҕаҕа

 

Сытыкан ыыраах

Сылларан тамык

Чороох кутурук

Туруору муос

Токур сис

 

Үөн хоһооно

 

Абыддах-абыддах

Таатыр-таатыр

Тахтайданна!

Кэйгэллэннэ !

Биэскэйдэннэ!

Уунаҥнаата!

Чырбаҥнаата!

 

Сылгы чабырҕаҕа

 

Иэрэн-тиэрэн,

Эктэл-тэктэл

Эрэкэ-дьэрэкэ

Экэнэ-боконо

 

Үөн чабырҕаҕа

 

Атамаан-татамаан,

Ааҕый атаҕа,

Мөтөөх түөһэ

Токолоон тумса

Хомурдуос тохоойоно

Кымырдаҕас кыйыта

Көйүүр үөн көбүөхтээтэ!

 

Токолоон тумса

Ааҕый атаҕа

Үөн өрөҕөтө

Иэрэн-тиэрэн

Этэҕэ-тэтэҕэ

Дайды-дархан

Кыркыны тарбаҕа

Бөтөлөөн түөһэ

 

Хараҕа эрилис

Хааһа тэрбэс

Түүтэ үргэс

Атаҕа тэйтэс

Кутуруга куйтас.

 

Сартаайар таныылаах,

Сандарас харахтаах,

Сабаара түөстээх,

Даллыгыр кулгаахтаах,

Саллаҕар бастаах,

Кугус моонньулаах,

Көйгөҕөр истээх,

Сибиэ тиистээх,

Быдаҕай арҕастаах,

Чабыдыгас туйахтаах

Таба кыыл баар.

 

Ат туһунан чабырҕах

 

(биир тыынынан сылгыны хоһуйуу)

 

Сэҥийэтэ сэмэлдьийэ

Таныыта тарталлыйа

Тииһэ ырдьаллыйа

Кэҥэриитэ мөлөрүйэ — турда.

Хараҕа хараара

Көҕүлэ өрүкүйэ

Кулгааҕа чоройо

Кэтэҕэ аннайа — турда.

Үүнэ үрэллэ

Тэһиинэ тэлээрэ

Аарыга айгырыы

Иҥэһэтэ эйэҕэлии — турда.

Ыҥыыра ыйдаҥныы

Ботото тыатаҥныы

Холуна ходьолдьуйа

Дьиримэ дьэрэлдьийэ — турда.

Эрэбэдэйэ эриччийэ

Чаппарааҕа чаҕылыйа

Кычыма кылбаччыйа

Самыыта дьодьойо — турда.

Кутуруга субулла

Такыма такылдьыйа

Сотото дьоролдьуйа

Туйаҕа точугуруу — турда.

 

Биир тыынынан сылгыны хоһуйуу

 

Тиис хамнатар

Дьэллик элэмэс,

Уос хамнатар

Уһун улаан,

Мурун хамнатар

Мускулла буулуур,

Иэдэс хамнатар

Халыан хара,

Көҕүл хамнатар

Көндөрү көҕөччөр,

Кэтэх хамнатар

Кэптэли кэрэ,

Сиэл хамнатар

Адырыны арҕас

Хаппар хамнатар

Хаамыылаах хара,

Сүһүөх хамнатар

Сүрдээхэй сүүрүк,

Туйах хамнатар

Туллук тураҕас,

Бас хамнатар

Маанылаах манан,

Таныы хамнатар

Талыы дьаҕыл,

Унуох хамнатар

Улуу дьолуо!

 

Талах ат

 

Тарайа сүүрүк,

Бардам барыы,

Талах атым

Табыйаахтыыр.

Тарайа сүүрүк

Аллаах ахсым,

Талах аппын

Таһыйбаппын.

Тойон ыҥьфыа

Мунна сыҥырыа

Тойон ынырыа

Мүөт көрдөон

Мөскөрдөөн,

Сыыгыныыр,

Дыыгыныыр.

(К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968.)

 

Кутуйах туһунан

(куоска ырыата)

 

Өрөкүс-чөрөкүс

Өгохтөн быкта.

Өрөкүс-чөрөкүс

Өрүтэ көттө.

Өрөкүс-чөрөкүс

Бөлөнөх үрдүн,

Өрөкүс-чөрөкүс

Өҥөйөн көрдө.

Өрөкүс-чөрөкүс

Бөтүөннээх үүккэ

Өрөкүс-чөрөкүс

Өрүкүс гынна.

Өрөкүс-чөрөкүс

Бөттөр бөттө…

Бүттэ.

 

Куоска туһунан

(кутуйах ырыата)

 

Тылбаа-ньылбаа

Тырдырҕаата.

Тылбаа-ньылбаа

Ыас хараҥата!

Тылбаа-ньылбаа

«Ытыс салаан»

Ытаан хаалла.

 

Куоска

 

Мултас мурун

Бытыгыр бытык

Чэҥэлис сирэй…

Хатан харах

Хапсаҕай хары

Сытыы сырай

Сындыыс сырыы

Тыытаайы тыҥырах

Кумуу куоска диэн

Кини буолла…

(А.Е.Кулаковскай. Ырыалар-хоһооннор. Якутскай, 1957. с.276-277)

 

• Үөрэтэр-иитэр суолталаах чабырҕахтар

 

1. Кэриэн ымыйам кэриэтэ

 

Саҥа хаарга

Саҥа хаамар

Сааһым элбэх.

Дьиҥэ баара,

Дьиибэм баара

Тэһиппэккэ

Тэһэ анньар

Оҕо дьонум

Оннук-маннык

Оонньууларын,

Тэгил дьонум

Тиэрэ-таары

Тиэхэлэрин,

Дьикти кэмҥэ

Дьиибэ бөҕө

Дэлби тэбэр

Дьиэктэрин,

Илии туппай,

Араас-араас

Алҕастарын,

Сымыйа тыллаах

Сыалаах айах

Сыыла сылдьар сурахтара

Сыарҕа быатын быһарын,

Хоннох ахсын

Хоп-сип

Хобордооҕу салатарын,

Хойут-урут

Хобдох сэһэн

Хонтуорабар кэлэрин,

Хотун-тойон

Хоһун ахсын

Хоруол буолан киирэрин,

Онно суоҕу,

Манна баары

Олоро-тура айбыты

Ордорбокко барьггын

Оҕо дьоммор анаатым,

Кырдьар үйэм кырдьык тыла

Кынаттаах көтүүм кэриэтэ,

Кэрэ чаҕаан ыччаппар

Кэриэн ымыйам кэриэтэ.

 

2. Истигэнэ суох эристиин

 

Саҥар саҥарыма

Саараама кыһаллыбат,

Эт этимэ

Этин таттарбат,

Ытаа-ыллаа

Ыыра ымыттыбат:

Олорбутун курдук олорор,

Сыппытын курдук сытар,

Турбутун курдук турар.

Мас дуу,

Таас дуу ?

Мааны кыыс,

Мааны уол дуу ?

Эбэтэр ити

Истиэнэ курдук

Истигэнэ суох

Эристиин дуу ?!

Элэ-сэниэ

Эстиэр диэри

Элбэхтик этиттэрэр,

Үллэ-үллэ

Үрүт-үөһэ үөгүлэтэр,

Хабарҕа хайдарынан

Харса суох хаһыытатар

Эдэрин ааспыт

Эһээтэ эрэйдээҕи,

Элбэх саастаах

Эбээтэ муҥнааҕы

Эппэккэ туран,

Аламаҕай майгыннаах

Аҕатын абардар,

Иэйэхсит тэҥнээҕэ

Ийэтин иирдэр,

Уҥуоҕунан улахан

Убайын уҥарар,

Быдан кыра

Быраатын быһар.

Ити эрэ кэнниттэн

Иин иһинии

Иһин түгэҕэр

«Ээх» — диир

Муора далайыныы

Муннун анныгар

Буугунуур…

Сор муҥунан

Соһон-сыһан

Сорудаҕы ылынар,

Күн накааһынан

Көрдөһүүнү

Көҕүһэтэр.

Атаҕа суох

Аал курдук

Аатыгар сүөдэҥниир,

Илиитэ суох

Эрдии курдук

Ээл-дээл элэҥниир,

Олоҕо суох

Оҥочо курдук

Оргууй устар

Оҕо баар буолар.

Мас дуу,

Таас дуу?

Эбэтэр ити

Истиэнэ курдук

Истигэнэ суох

Эристиин дуу?!

 

3. Барбах-барбах чанчарык

 

Буора буолунай,

Быыла баһаам,

Сыыһа сылбах,

Кирэ киилэ,

Бөҕө мөһөөх.

Баттаҕа бадараан,

Сирэйэ сымала,

Көхсө көтөҕө,

Харыта хатырык,

Көрүөхтэн ынырык,

Наскы накаас,

Бачыынка балыыҥка,

Үтүлүк үлүгэр,

Бэргэһэ бэдээ,

Тимэх мэлигир

Түөс килэгир

Баар дуо ханна маннык

Барбах-барбах чанчарык

Тоҥмот-хаипат

Доруобай буолбат,

Тэбэммэт сахсыммат

Чэнчис аатырбат,

Сууммат-тарааммат

Субата тупсубат.

Уоту тутардыы

Ууттан куотааччы,

Мыыланы, паастаны

Быраҕа сытааччы,

Чалбахха талаһааччы,

Бадарааҥҥа барааччы,

Таҥаһын-сабын

Таах бөх гынааччы,

Таһырдьа тамнааччы

Баар дуо ханна маннык

Барбах-барбах чанчарык

Адаҕа курдук

Атаҕын соггубат,

Илии кирдээх

Илиитин илиппэт,

Сылбах тэҥнээх

Сирэйин сууммат,

Баһаам арбаҕар

Баттаҕын тарааммат,

Тыһыынча усталаах

Тыныраҕын кырыммат,

Тимир курдук

Тииһин сайҕаммат,

Бүрүүкэ бүк-тах

Бүтүннүүтэ кир-хах,

Ырбаахыта дьүүл-дьаабы

Ыйар кини дьалаҕайын,

Баахса диэн бардаҕа

Баччыыҥката адаҕа.

Баар дуо ханна маннык

Барбах-барбах чанчарык

 

4. Уордаах уол, охсуһуук оҕо

 

Уордаах уол,

Охсуһуук оҕо !

Хадаар көкөт

Хараҕа күөҕэ,

Бөтүүкгүү тэбиик,

Оҕустуу кэйиик,

Кыраны кырбыыр,

Оччугуйу охсор,

Кыыһы ытатар,

Уолу орулатар,

Суруйан кэбиспиттии

Сутуруга сокуон,

Ыйан биэрбиттии

Ытыһа ыйаах.

Бэгэччэҕэ бэрэбинэ,

Сутуруга суоруна,

Айаар айдаан,

Уоһугар уот,

Мэйиитэ миинэ,

Илиитэ иэдээн,

Атахтара алдьархай,

Тоҥолоҕо тоһоҕо,

Тобуктара тоһоҕо.

Атамаан диэҕи

Аччыгый саастаах,

Ороспуой диэҕи

Оскуола оҕото.

Кини диэтэх

Кикииримэ тэҥэ

Киҥэ киирдэҕинэ,

Кыыс Кыскыйдаанныы

Кыыһырара кыйданнаҕына

Кыраларынан таһаарар,

Кырыктаах санаалар.

Уоһун чорботон

Уот Уһутакылыы

Уордайан сырыттаҕына

Орто дойду олоҕо

Огдолуйан ылар:

Уутааҕы — тыаҕа,

Тыатааҕы — ууга,

Уҥатааҕы — хаҥаска,

Хаҥастааҕы — уҥаҕа.

Буруйа суоххун

Булунуо суоххун.

Өлүө диэбэккэ,

Өһүө диэбэккэ

Көрүөх бэтэрээ

Көҕөрдөн ааһар,

Өйдүөх бэтэрээ

Өлөрө сыһар,

Оройдуох бэтэрээ

Охсон сырбатар.

Кини диэтэх

Көтөн иһэрэ

Көстөн иһиллэр,

Буор бурҕайар,

Уулусса оргуйар,

Олбуор охсуллар,

Тирээбил тэбиллэр,

Калитка хайдар,

Халҕан быраҕыллар.

Хараҕы симсэр

Хараҥа киэһэ

Хараҕа күөх

Хадаар көкөт,

Уордаах уол

Охсуһуук оҕо

Сүүһүн аннынан

Сүүрүлэтэ көрөр,

Сутуругун сууланар,

Суоһурҕанан кэлэр,

Охто сытары охсор,

Өлө сытары үөхсэр,

Барыахтааҕы бадьыыстыыр,

Барыбытын накаастыыр.

Охсуһуу сидьиҥ быһыы

Охсуһууттан киммит быыһыыр?

 

5. Айака — айака арагаайка

 

Иһэ-таһа илдьиркэй,

Итиннэ-манна илииҥкэй

Айака-айака арагаайка

Аҥаар кырыы алдьатыыка,

Ойуурга, тыаҕа ойугас,

Ону-маны табыгас,

Сонно тута сонурҕас,

Суола кытта сойугас.

Айака-айака арагаайка

Аҥаар кырыы алдьатыыка,

Сыта-тура сырбатыыка,

Кэлэ-бара кэһэтиикэ,

Саһа сылдьан сайылыыр,

Үөмэ сылдьан өлөрөр,

Сымыыт саҕа тааһынан

Сыалын кыҥаат сыйылыыр,

Сулустары табаары

Сойуолаһар хараҥаҕа,

Күнү кытта ытыахтыы

Күөрэйбэхтиир халлааҥҥа.

Икки харах көрбөтүгэр

Ити кини өлөрөр

Эйэҕэс ырыа чыычааҕы,

Эбэтэр тииҥнэй муҥнааҕы.

Барыны бары алдьатар:

Баҕана сырдык лаампатын,

Бааҥканы, мэммээ бытыылкатын,

Оттон дьиэбит таһыгар

Ордорбот түннүк тааһын,

Ороспуой курдук кини

Уолук сиэбигэр саһар,

Ыал ахсын этиһиини,

Ытааһыны аҕалар.

Айака-айака арагаайка

Аҥаар кырыы алдьатыыка!

Кыра уолчаан атаспыт

Кыттыһан буорайа сыыспыт:

Онно-манна тутуллубут,

Онно-манна соһуллубут

Оннук-маннык буруйдаммыт,

Оҥосто-оҥосто мэлдьэспит,

Орулуу-орулуу ытаабыт,

Оттон-мастан тирэнэн

Оччоттон баччаҕа тиийбит.

Айака-айака арагаайкатын

Аҥаар кырыы алдьатыыкатын

Арай аны быраҕыыһы.

Оччоҕо чыычаах элбиэҕэ,

Оччоҕо ырыа дэлэйиэ,

Түннүк тааһа бүтүн —

Түннүкпүт баара үчүтэй,

Уулусса сырдык түүнүн

Умнуллар уоруйах түөкүн.

Айака-айака арагаайка

Аҥаар кырыы алдьатыыка

Оччоҕо долуой бырастыы,

Оччоҕо олохпут сайдыы,

Оччоҕо майгы мааны,

Оччоҕо оҕобут оһуобай!

 

6. Табах — дьаабы, табах — дьаат

 

Табах — дьаабы,

Табах — дьаат,

Табах сыта дьаар!

Хармаан бары

Халыҥ-халыҥ,

Хаамтах ахсын

Халыр-халыр,

Турба курдук

Туман устар,

Былыт буруо

Быыһа суох буолар.

Бокуойа суох

Бурҕат да бурҕат,

Олоро-тура

Обор да обор,

Уотун, күлүн

Уоскар даҕай!

Ай ! Ай ! Ай !

Табах — дьаабы,

Табах — дьаат,

Табах сыта дьаар !

Хааман иһэн Хахсайыы,

Сүүрэн иһэн Сөтөллүү,

Сойуппакка

Сотору-сотору

Соппойуу,

Өрөөбөккө

Үрүт-үөһэ

Үрбэхтээһин,

Сирэй-харах

Сиэрэй-буурай,

Сэниэ-күүс

Сэпсиэм сүтүү,

Доруобуйа

Долуой-долуой!

Уой! Уой! Уой!

Табах — дьаабы,

Табах — дьаат,

Табах сыта дьаар!

 

7. Тойон оҕо

 

Тыын тыгыалас,

Таарыйа тайтас,

Томторус-мойторус

Тойон оҕо,

Тоҥхох гынар

Дорообо!

Атах-бытах

Алыс атаах,

Антах-бэттэх

Аччыгый саҥнаах,

Уҥа-хаҥас

Оччугуй омнуолаах,

Күнүс киэһэ

Көстүбэт көмүс,

Халлааҥҥа, сиргэ

Хаарыаннаах күн,

Көтүрдэр миилэ

Көрдөр харах,

Оһоҕос төрдө,

Мурун бүөтэ,

Илэ бэйэтэ!

Хаһыы-ыһыы

Хадаар хаана,

Айа-дьоно

Айдаан хаата,

Бэйэлиин бэргэһэлиин

Бэрдимсик бэрдэ.

Онто сылай,

Манта сылай,

Ньуу-ньаа

Нуолдьаҕай,

Оҥой-саҥай

Оһуобай,

Улуу ньоҕой!

Арахсыбат аба

Барбат майгы,

Биэрбэт мэйии

Өһүөлбэт өй,

Тарбаҕа тордуох,

Илиитэ күрүчүөк,

Илин-кэлин

Иирээн-иэдээн.

Ити кимий,

Ат саҕа

Атаах киһи?

Тойторус-моторус

Тойон оҕо.

 

8. Үчүгэй оҕо

 

Ындыы саҕа

Ыарахан тутууру

Ылан тутаргын,

Муҥнаах булбат

Мууһун-маһын

Мунньан аҕаларгын,

Кыһыл атахтыыр

Кыра наадатын

Кыһаллан иһиттэргин,

Кыаһылыы сылдьар

Кыһалҕатын барытын

Кыайан кэбистэргин,

Аттаах кымньыыта,

Сатыы тайаҕа,

Соххор аргыһа,

Көтөр кынат,

Сүбэ-ама буоларгын,

Сүүстээх оҕонньор

Сүгүрүйэн махтанар,

Сүүскүтгэн сыллыыр.

Эбэтэр,

Эрдэҕэс курдук

Эрдэ туран,

Улар курдук

Урут сылдьан

Улугуран барбыт

Улуу кырдьаҕаһы

Убаастыыр бэлиэҕэр

Оройуон сиргэ,

Оргуйар кииҥҥэ,

Улахан түһүлгэҕэ,

Уулуссаҕа, дьиэҕэ

Оннугун биэрэн

Олохтоон кэбистэргин

Оҕо бэрдэҕин.

Ийэҕэ тэптиргэ,

Аҕаҕа адаҕа

Көрүнньүк көкөт

Көрөн сөхпөт,

Ийэ-аҕа тылын

Искэ буһаран

Истэ сылдьан,

Иирбэ-таарба

Истээх дьыаланы,

Иилээн истэргин,

Итиннэ-манна

Искэ-таска,

Иһирдьэ-таһырдьа

Эрэллээх ирбинньик

Эр бэрдэҕин!

Кыраны кырбыыр,

Кыыһы ытатар

Кыыбаҕа кырбыйы

Кымньыылаан аастаргын,

Охсуһа сылдьар

Орой мэник

Оччугуй бэдиктэри

Одуулуу турбакка,

Оройдорун хаспакка,

Уҥа-хаҥас

Ууга-тыаҕа,

Утаарар буолларгын

Уол ньургунаҕын!

Үчүгэй оҕо диэн

Үтүө майгы,

Үөрүнньэҥ быһыы,

Үлэһит аатырыы!

 

Герасимова Мария – Сэҥээрэ

Саппай уопсан: (чаҥыйар чабырҕахтар, санааны сааһылыыр сценкалар, олоххо оҕуурдуур оонньуулар)/ Мария Герасимова – Сэҥээрэ. – Дьокуускай: Бичик. – 4-42 с.

 

Ча6ырҕах туһунан санааларым

 

Саха чаҕылхай

Чабырҕаҕын,

Саха өһүн хоһоонун,

Саха талыы таабырынын,

Саха остуоруйатын,

Саха олоҥхотун

Саха бары билиэхтээх!

Төрүттэрбит

Түҥ былыргыттан

Тугунан олорбуттарын,

Тугу үлэлээбиттэрин,

Тугунан тыыммыттарын

Билэр эрэ буоллахпытына,

Биһириир эрэ буоллахпытына

Дириҥ силистэниэхпит,

Түҥнэстибэт төлкөлөнүөхпүт,

Самныбат саргыланыахпыт,

Сахабытын таптыыр буолуохпут,

Омукпутун убаастыыр буолуохпут,

Өбүгэлэрбитин өйдүүр буолуохпут!

Улуу омуктар курдук,

Кимтэн кииннээхпитин,

Хантан хааннаахпытын,

Туохтан тууралаахпытын,

Туох культуралаахпытын

Үөрэтиэхтээхпит,

Билиэхтээхпит!

Дьэ оччоҕо

Ордуубутун огдолуппакка,

Омуктарга оҕустарбакка,

Оройунан көрбүт,

Уолугунан тыыммыт

Урааҥхай саха

Дэттэриэхпит!

Саха өйө

Сытыы буоларыгар,

Саха мындыр буоларыгар,

Саха булугас буоларыгар,

Саха тыла сайдарыгар,

Саха тыына уһууругар

Үөрэ-дьүерэ тыллары

Үөрэ-көтө тутгарыгар,

Түргэнник тобулан

Төрөтөн таһаарарыгар,

Киһиэхэ тиийэр гына

Кыраһыабайдык кырааскалаан,

Кымньыы кылыс тылынан

Куһаҕан өрүттэри

Күлүү гынан көрдөрөр,

Майгыга-сигилигэ

Сөрү-сөп түбэһиннэрэн

Быһыы-таһаа хоһуйан

Бэргэнник билиһиннэрэр.

Саха тылын тигэр тигээйитин,

Саха тылын сүлэр сүлүһүнүн,

Саха тылын кыбар кыыбаҕытын,

Саха тылын мүөттээх сүмэһинин

Сатаан таба тутгарга

Тахсыылаахтык такайар

Саха чабырҕаҕа Чаҕылхайынан

Чахчы сөхтөрөр, сөбүлэтэр,

Сүргэни көтөҕөр,

Сүрэҕи үөрдэр.

Сатаан сааһылаан саҥарарга,

Сатаан сэһэргииргэ,

Сатаан сүбэлииргэ,

Сатаан сэмэлииргэ,

Сатаан сирэргэ

Саамай сытыыттан сытыытык,

Саамай кырдьыктаахтан

Кырдьыктык,

Саамай бэргэнтэн бэргэнник

Саха уус тылыгар

Ураннык уһуйар,

Урааҥхайы умсугутар,

Уйулҕаны уйуһутар

Чабырҕах буолар.

Күннээҕи кэпсэтиигэ,

Күлэр-үөрэр көрүдьүөскэ

Тылы түргэнник дьүөрэлээн,

Табатык-талбатык туттан,

Хас саҥарар тылгын

Хатылаабакка,

Хас тылга

Хаайтарбакка,

«Ыых-аах» буолан

Ыҥырҕаабакка,

Харса суох хааһахтан

Хостоон эрэр курдук

Хоһулаһыннаран, хоһуйан

Хобугураһан иһэр

буоллахпытына,

Дьэ чахчы баай

Тыллаах-өстөөх,

Баһаам билиилээх,

Быһаччы быһаарыныылаах,

Түргэн туттуулаах

Бэртээхэй дьон

Буолуохпут

Дии саныыбын мин!

Оттон иһин түгэҕэр

Үлүгүнэйбит,

Муннун анныгар

Киҥинэйбит,

Бүппүт-оспут,

Бүүтүгүрбүт,

Бэйэтигэр

Түүнүгүрбүт,

Быстах-остох

Бүгүллэҥнээбит,

Быһытталаммыт,

Быыппастыбыт

Эбэтэр биири

Биэстэ биспит,

Бэтэкэйдэммит,

Батакайдаммыт,

Буолар-буолбат

Бутукайдаммыт,

Ь1лбат-биэрбэт

Икки ардынан

Сээбэҥнээбит,

Тэпсэҥнээбит,

Саараҥнаабыт

Саарбахтаабыт,

Быһаарыыта суох

Быллыгыраабыт,

Туһата суох

Туппаҕаламмыт,

Ыла-ыла уурбут,

Уура-уура ылбыт,

Төттөрү-таары

Түбүгүрбүт,

Түҥ-таҥ түҥкэлийбит,

Туох да солуута суох

Сүпсүгүрбүт,

Силбиэтэммит,

Уҥа-хаҥас быраҕаттаммыт

Быһыы туохтан тахсарый?!

Дьэ оруобуна

Чабырҕаҕы

Чахчы туттубатах,

Үйэлээх сааһыгар

Аахайбатах,

Аахайыахтааҕар

Аанньа ахтыбатах,

Баарыгар-суоҕар

Адьас даҕаны

Наадыйбатах,

Дууһатын уурбатах,

Иэйиитин иҥэрбэтэх,

Санаатын саараҥнаппатах,

Өйүн онно оҕустарбатах

Киһиттэн тахсара

Чуолкай диибин!

Онон саах сахабыт

Дэнэр буоллаххытына,

Саамай бастатан,

Сатаан саҥарыахтааххыт,

Сатаан сааһылыахтааххыт,

Сатаан сэҥээрдиэхтээххит

Тугу саныыргытын,

Тугу сөбүлүүргүтүн,

Тугу сирэргитин,

Тугу хайгыыргытын,

Тугу утараргытын,

Тугу сөпсөһөргүтүн!

Кэпсэтэр киһигитигэр,

Сэлэһэр киһигитигэр

Сыыс тыла суох гына

Сибээстээхтик сэһэргииргэ,

Тылы таба тутгарга,

Дьүөрэлээн дьүһүйэргэ

Үөрэниэх тустааххыт.

Онно суолу ыйыаҕа

Аан бастатан туран

Чаҕылхай чабырҕах.

 

Саха культурата сайдарын туһугар

 

Дорооболоруҥ, оҕолоор!

Сарсыардааҥҥы сарыалынан

Сандаараҥҥыт,

Күнүскү күнүм

Күлүмүнэн күндээрэҥҥит

Урааҥхай удьуордара,

Саха саргылара,

Кэскилбит кэнчээрилэрэ,

Үүнэр ыччаппыт,

Төрүүр төрүөхпүт,

Тугу саныы олороҕут

Саха тылын туһунан?

Саха омугун туһунан?

Саха омук сайдарыгар

Саҥа суолу көрдүүбүт,

Саха тыллаах сүппэтин диэн

Сир Ийэбитигэр

Сиик буолан

Симэлийимиэҕиҥ диэн

Сир-сир аайы

«Саха омук» түмсүүлэрэ

Сириэдиһэн турдулар.

Сайдыылаах омуктардыын

Саҥа кэрдиис кэмҥэ

Тэҥҥэ олук уурсуһан

Үүнэр-үрдүүр туһугар

Үтүөкэн үгэстэрбитин

Үйэтитэр инниттэн

Үүнэр сүһүөх ыччакка

Сахалыы сиэри-туому,

Уруккулуу куту-сүрү

Бэрт кыракый саастарыттан

Иҥэриэҕиҥ диэннэр

Иэйэн туран эттилэр,

Иэнэн туран эристилэр,

Иэдээн илэ чахчы

Эргийиэ диэтилэр.

Саха баай тылын-өһүн,

Саха мындыр өйүн,

Саха уус тарбаҕын,

Саха кыраҕы хараҕын,

Саха туойар тойугун,

Саха ойор оһуохайын,

Саха ураты олоҥхотун,

Саха хомоҕой хомуһун,

Саха таҥаһын-сабын,

Саха аһын-үөлүн,

Саха тылын-өһүн,

Саха сиэрин-туомун

Саха бары ыччатыгар,

Саха кыра оҕотугар

Саҥа хаамар эрдэхтэн

Сайыннарбат буоллахха

Сарбыллыахпыт диэтилэр.

Соҕурууҥҥу омуктар

Сонун сүүрээннэригэр

Сүгүрүйэр буоллахха,

Сүрэхтиин сөбүлээн,

Сүһүөхтүүн бэринэн

Бэйэ омугун билиммэт,

Бэйэ сиэрин тутуспат,

Бэйэ тылын ахсарбат,

Бэйэ тойугун туойбат,

Бэйэ ырыатын ыллаабат,

Бэйэ хомуһун тардыбат,

Бэйэ таҥаһын таҥныбат,

Бэйэ оһуохайын ордорбот,

Бэйэ олоҥхотун хоһуйбат,

Бэйэ аһын аһаабат

Бэйэ сиэрин тутуспат,

Бэйэ үгэһин үтүктүбэт

Бэйэ ыччата элбээтэҕинэ,

Кэхтии кэлэрэ чахчы.

Омук сүтэрэ чахчы,

Саха эстэрэ чахчы!

Дьэ ол иһин

Хас саха тыллааҕы

Тыыллан туруҥ диэтилэр!

Төрүт уус төрдүлэрбит

Төрөөбүт түөлбэлэрин,

Үөскээбит өтөхтөрүн,

Төрүттээбит төлкөлөрүн

Төһө эмэ сыллар усталарыгар

Уодаһыннаах үйэлэр

Улаҕа өтгүлэриттэн саҕалаан

Урааҥхай уустарын

Ууһатан кэлбитгэрин,

Удьуордарын, сыдьааннарын

Эргиллэн көрүөххэйиҥ!

Ураты уус тылларын,

Сахалыы сиэрдэрин

Сиргэ-буорга тэпсимиэҕиҥ,

Санаабытын түһэримиэҕиҥ!

Саха ахсаанын элбэтиэҕиҥ,

Саха тылын байытыаҕыҥ,

Саха аһын дэлэтиэҕиҥ,

Саха таҥаһын үксэтиэҕиҥ,

Саха ыччатын өйдөтүөҕүҥ,

Саха ааттаах түмсүөҕүҥ,

Сүбэбитин холбуоҕуҥ,

Сибээспитин быһымыаҕыҥ,

Бары биир буолуоҕуҥ,

Бары бүттүүн туруоҕуҥ!

Бары мэһэйи туоруохпут

Бары биир өйүнэн,

Бары биир санаанан,

Бары биир сыалынан

Бары үлэлиир буоллахха!

Бары ыччаппытын иитиэҕиҥ

Уран уус тылбытыгар,

Ураты ырыабытыгар,

Уйан дууһабытыгар,

Амарах алгыспытыгар,

Аһыныгас майгыбытыгар,

Мындыр уус дьоҕурбутугар,

Үлэҕэ дьулуурбутугар,

Кыһалҕаҕа тулуурбутугар

Ийэ сиргэ тапталбытыгар,

Кэрэни кэрэхсиирбитигэр,

Үтүөнү үйэтитэрбитигэр,

Доҕордуу сыһыаммытыгар,

Үөрүнньэҥ сүрэхпитигэр,

Үтүөкэн үгэспитигэр!

Дьэ ол иһин

Бары таба өйдөөммүт

Үтүөнү, үйэлээҕи

Үксэтиэҕиҥ диэммит

Үтүө дьоннор ыҥырыыларын

Сүрэхпитигэр иҥэрэммит,

Дьолоҕойбутугар түһэрэммит,

Сатарыйбыппытын самсаан,

Ыһыллыбыппытын ыпсаран,

Көтүппүппүтүн көннөрөн,

Бырахпыппытын быыһаан,

Тамнаабыппытын таҥан,

Тохпуппутун тохтотон,

гум соҕустук Ууна түһэн биэриҥ!

Суугунас солкоҕо

ууланнын талааммыт,

Сахалыы симэҕи

Симэннин ыччаппыт!

Сахалыы оонньуулар,

Сахалыы үгэстэр,

Сахалыы ырыалар

Улуу дойдуларга

Улуутуйан көһүннүннэр.

Улахан омуктарга

Уратытык билинниннэр!

 

Кыһамньылаах оҕо

 

Оо, оҕолоор!

Оо, доҕоттоор!

Кыһамньылаах оҕо

Учууталын убаастыа,

Уруогар чуо кэлиэ,

Чуумпутук олорон

Умсугуйа истиэ,

Сыыспакка кыһаллан

Болҕойон суруйуо.

Ахсааҥҥа аралдьыйбакка

Аа-дьуо суоттуо.

Буукубаны билэргэ,

Бэргэнник этэргэ,

Түргэнник ааҕарга,

Өйгө тутарга,

Сиһилии кэпсииргэ

Сыныйан сыралаһыа.

Улаатарга умсугуйуо,

Этин-хаанын эрчийиэ,

Режимин тутуһуо,

Сөбүгэр утуйуо,

Эрдэлээн туруо.

Бэриллибит сорудаҕы

Биирдиилээн бэрийиэ,

Сыһары-соһору

Төрүт сөбүлээбэт,

Тардыллары таптаабат,

Тутуллары тулуйбат,

Аһыырын аһарбат,

Суунарын көтүппэт,

Ыраастанарын ыраатыннарбат.

Бэрээдэги биһириэ,

Ийэтин истэн

Иһитин сууйуо,

Аҕатын абыраан

Арааһы көмөлөһүө,

Кыһалҕаны кыччатыһыа,

Үлэни үмүрүтүһүө,

Үөрүүнү үрдэтиэ,

Үтүөнү үксэтиэ,

Үчүгэйгэ үлүһүйүө,

Кэрэни кэрэхсиэ.

Кытаанахтан кыйахаммат,

Ыарахантан ыгыллыбат,

Уустуктан уостубат,

Күһэйииттэн күрэммэт

Киһилии сиэрдээх

Киһи буоларга

Кыратыттан кыһаллыа.

 

Куттас оҕо

 

Куттас оҕо

Билэрин да

Биллэриэ суоҕа,

Уунарыттан туттунуо,

Эппиэттииртэн этэ тардыа.

Саҥата иһиттэн

Иһиллибэт,

Сибигинэйэр,

Симэлийэр.

«Сыыһа», — диэн

Саатырдыа,

«Атын», — диэн

Алдьатыа,

«Истибэтэххин!» — диэн

Иилистиэ,

«Аахпатаххын!» — диэн

Айдаарыа,

«Дьарыктамматаххын!» — диэн

Дьарыйыа,

«Аата, эмиэ

Айдаана суох

Олорбутум

Ордук», — диэҕэ.

Кыыһырбыты

Кытыытынан кыйыа,

Этиспити

Эргийэ барыа,

Охсуһа турарга

Орооһуо суоҕа,

Тохтотортон туттунуо,

Сэмэлииртэн сэрэниэ,

«Буойдахпына баайсыа,

Мөхтөхпүнэ мөрөйдүө,

Эттэхпинэ эккирэтиэ,

Кииристэхпинэ кырбыа!» —

Кутганыа, кирийиэ.

«Табаарыстарым

Тиэхэлиэхтэрэ,

Атастарым

Атаҕастыахтара,

Доҕотторум

Доргутуохтара,

Таһырдьа таһыйыахтара,

Дьиэҕэ дьиибэлиэхтэрэ,

Хоско хаадьылыахтара,

Кылааска кыһарыйыахтара,

Түунүн түөкүттэр

Түрбүйүөхтэрэ,

Күнүһүн күрүөйэхтэр

Кутгуохтара,

Киэһэтин кыдьыктаахтар

Кыпчыйыахтара,

Алааска абааһылар

Ааҥныахтара,

Үрэххэ үөрдэр

Үмүөрүһүөхтэрэ!

Оо, үлүгэр!

Куттас оҕо эрэйдээх

Кыһалҕаҕа киирдэҕэ,

Кыйданнаҕа, кырыктаннаҕа,

Куттанарытган

Кута куотуо,

Кубарыйыа,

Кууруо-хатыа!

 

Аламаҕай оҕо

 

Аламаҕай оҕо барахсан

Аһыныгас санаалаах,

Кыра киһини саататыа

Быраатын батыһыннарыа,

Балтын бүөбэйдиэ,

Убайыгар убаныа,

Эдьиийигэр эккэлиэ,

Харамнаһан хадьардаспат,

Көҥөнөн күрэммэт,

Сүрэҕэлдьээн сүппэт,

Кыыһырсан кыынньыбат,

Аһыттан амсатыа,

Бирээнньигин бэрсиэ,

Кэмпиэтин кэһиилиэ,

Буулкатын быһаҕастыа,

Утаҕын уунуо,

Ыаһыттан ыстатыа,

Үчүгэйин үллэстиэ,

Кыра диэн кыйдаабат,

Аҕыйах диэн айдаарбат,

Бүтүө диэн быыһаабат,

Алдьархайга абырыа,

Кыһалҕаҕа көмөлөһүө,

Улахаттары убаастыа,

Тэҥнээхтэргэ табаарыстаһыа,

Кыралардыын куодарыһыа,

Барыһырары билбэт,

Кистиири көҕүлээбэт,

Көлбөрүтүммэт,

Кубулҕатырбат,

Кыҥкыйдаабат,

Кыынньыбат,

Кынчарыйбат-кынчыаттаабат,

Кэдэрги кэмэлдьилэммэт,

Куһаҕаны санаабат,

Күргүйдүүрү сөпсөөбөт,

Баргыытыыры биһирээбэт,

Ийэтигэр иһирэх,

Аҕатыгар амарах,

Кырдьаҕаска кыһаныгас

Киһи киэнэ ааттааҕа

Кини буолуо, оҕолоор!

 

Дьоҕурдаах оҕо

 

Дьоҕурдаах оҕо

Дьоһун оҕо,

Ускул-тэскил

Устубат,

Уулуссаҕа

Улдьаарбат,

Кээмэйэ суох

Кэриимнээбэт,

Дьарыга суох дьалбаарбат,

Сыала суох

Сылдьыбат,

Соруга суох

Сүүрбэт,

Туһата суох

Турбат,

Күнүн көрүнньүк

Ыыппат.

Үөрэҕиттэн бүтээт,

Үөрэн-көтөн

Кэлээт,

Дьоҕурун сайыннарар

Дьорҕоот санаанан

Дьоһуннанан олорон

Дьарыктанан барыа,

Билиэн баҕата

Балысхан буолуо,

Көрүөн баҕата

Күүстээх буолуо,

Оҥоруон баҕата

Олус буолуо,

Сатыан баҕата

Алыс буолуо,

Кыайыан баҕата

Кыаҕын көҕүлүө,

Суруйарга сүрэхтээх,

Ааҕарга аллаах,

Уруһуйа ураты,

Уһанара уран,

Тигэрэ тигинэс,

Иистэнэрэ имигэс,

Туттара түптэлэс,

Астыыра астык,

Барыга дьоҕурдаах,

Сыһыамах, салардаах,

Үлүһүйэр, үлүмнэһэр,

Түргэнник баһылыырга,

Кыайарга, сатыырга

Буһа-хата бурулуйар,

Тииһэ-тааһа түбүгүрэр.

Дьон-сэргэ кэрэхсиир

Дьоҕурдаах оҕо —

Дьоһун оҕо

Диэхтэрэ диэхтиибин,

Дьиҥ-чахчы этэбин!

 

Доруобай буолуох

 

Ойор күннээх

Орто дойду

Ойор-тэбэр

Оҕо сааһа

Олус кылгас,

Оҕолоор!

Ол иһин

Отой олох

Олорон ылбакка,

Онньойбут олооччубут,

Омуннура ойуоккалаа!

Саллайбыт саппыкыбыт,

Сылайбакка сүүр-көт!

Баллайбыт бачыыҥкабыт,

Буору-сыыһы билинимэ!

Боллойбут буотуспут,

Бадарааҥҥа батыллыма!

Элэйбит этэрбэспит,

Эрэллээхтик эккирээ!

Тустууга тургутуһуох,

Хапсаҕайга хадьыктаһыах,

Куобахтаан куһуйуох,

Кылыйан кыыратыах,

Ыстаҥалаан ыраатыах,

Холу-бууту хойуннаран

Хайыһардаан халыһытыах,

Хоккейга да холонуох!

Хаҥкыга хатыыскалыах,

Теннискэ тэйиэккэлиэх,

Дуобакка дьарыктаныах,

Саахымакка сэргэхсийиэх,

Эти-хааны эрчийиэх,

Эккириири элбэтиэх,

Сүүрэри сөбүлүөх!

Оччоҕо дуо, оҕолоор!

Уҥуохпут улаатыа,

Иҥиирбит кытаатыа,

Өйбүт өргөстөнүө,

Бүдүрүйбэт сүһүөхтээх,

Быыппастар быччыҥнаах,

Эстибэт эрчимнээх,

Күүһүрбүт-уоҕурбут,

Ыарыыга ылларбат,

Тымныыга тэмтэрийбэт,

Куйаастан куттаммат,

Бөҕөргөөбүт эттээх-сииннээх

Чэгиэн-чэбдик доруобуйалаах

Чаҕылхай оҕолор

Чаҕылыһан тахсыахпыт!

 

Албын киһи

 

Албын киһи

Сыбдыйбыт хаамыы,

Сылаанньыйбыт сирэй,

Сыыйан олорор саҥа,

Ньуолбар кэпсэтии,

Аҕалыах буолан

Астыннарар,

Биэриэх буолан

Биһирэтэр,

Уларсыах буолан

Уҕарытар,

Толоруох буолан

Тохтотор,

Тиэрдиэх буолан

Тээтэҥнэтэр,

Элбэтиэх буолан

Эрэннэрэр.

Өйөһөрү өйдөтөр,

Сибээстэһэри сүбэлиир,

Салҕанары саамылыыр,

Сөбүлэһэри сөҥнөһөр,

Хардарыта хардарсар,

Утарыта уунсар,

Хайаатар да наадатын

Харса суох хайгыыр.

Оттон ол киһи

Ыга үөрдэн

Көрдөөбүтүн ылаат,

Халты харбатаат,

Мүччү туттараат,

Суоллуун сойуо,

Сурахтыын сүтүө.

Күннэр көтүөхтэрэ,

Ыйдар ааһыахтара —

Аҕалара албын буолуо,

Биэрэрэ мэлис буолуо,

Уларсыбыта

Умнууга хаалыа,

Оҥороро оҥос буолуо,

Толороро тохтуо,

Тиэрдэрэ тимириэ,

Элбэтэрэ эстэн түһүө,

Эргиччи эриэккэстик

Эрбэххэ эргитиэ.

Абырыахтааҕар алдьатыа,

Быыһыахтааҕар бүтэриэ,

Көмөлөһүөхтээҕэр күрэниэ,

Туһалыахтааҕар тумнуо,

Төгүрүччү түөкэй,

Төрүт түөрэккэй,

Адьаһын абалаах

Албын киһи, оҕолоор!

 

Иҥсэлээх киһи

 

Иҥсэлээх киһи

Харбааһыннаах хамсаныы,

Ымсыылаах ыпсарыныы,

Оҕуруктаах өй,

Уодаһыннаах санаа,

Улаҕалаах толкуй,

Сүүйүүлээх сырыы,

Соллоҥноох суобас,

Кимиилээх кэпсэтии,

Кыахтаах кыпчыйыы,

Күһэйиилээх кыһарыйыы,

Эргиччи эргинии,

Барыска баҕатыйыы,

Балысхан байыы,

Тоҥ сүрэх,

Толоос быһыы,

Ыһыктыбат ытыс,

Оботтоох уос,

Олуона сыһыан,

Түөрэккэй төлкө,

Халбархай олох.

Иҥсэлээх киһи

Буолар да эбит!

Кэлэйиҥ диибин

Киниттэн диибин!

 

 

Киһиргэс киһи

 

Үлэлээн үргэнньиктэниэ,

Үтүмэнник үлүннэриэ,

Хамсаммыта халытыылаах,

Хас хардыытын аахтара

Харса суох хайҕаныа,

Аата суох арбаныа,

Туһалаан дуомнуо,

Дохсуннук дарбатыа,

Кыраны да кыайыа,

Кыахтаахтык сананыа,

Биллэри да баһылыа,

Күүркэтэ кэпсэниэ,

Көдьүүһэ да кыраҕа

Көстө сатыаҕа,

Суолтата да сэмэйгэ

Сураҕыра сатыа,

Кыбыстары кымаардаабат,

Кэмчиэрийэри билбэт,

Кэтэмэҕэйдиири күүппэт,

Саарбахтыыры саантаабат,

Туттунары туолкалаабат,

Арбанарга аллаах,

Анньыһарга атамаан,

Кыраҕа кыһаммат аатырыа,

Улахаҥҥа уолуйбат дэттэриэ,

Оттон дьиҥ иһэ

Оҥорбута оччугуй,

Кыайбыта кыра,

Сатаабыта салаҥ,

Хайҕаммыта халтай,

Кэпсэммитэ кэрэгэй,

Киэптээбитэ күүгэн,

Ситиһиитэ сэмэй,

Үрдүнэн үлүннэрии,

Көрүнньүк күйгүөрүү,

Көлдьүн көппөҕөлдьүйүү…

Киһиргэс киһи буолара

Көстөн кэллэҕэ ол!

 

Үлэһит киһи

 

Үлэһит киһи барахсан

Эрдэ тураат

«Үлэм!» — диэт

Элэс гынар,

Хойут кэлээт,

«Хааллым!» — дэнээт,

Хачыр ойор.

Уһун күҥҥэ

Тохтуу түспэт,

Олорон ылбат,

Тииһэр-тааһар,

Тигиниир-таҕыныыр,

Төтөлө суох түбүгүрэр,

Тохтоло суох сүпсүгүрэр,

Өрөбүлгэ өрөөбөт,

Субуотаҕа сынньаммат,

Мүнүүтэни манаспат,

Чааһы аахсыбат,

Кикирийэр-хохуруйар,

Кирбийэр-харбыйар,

Ыллыктааҕы ылсыһар,

Туһалааҕы тобулар,

Туолкалааҕы торумнуур,

Үлэттэн үөрэр,

Санаата сайдар,

Өйө сытыырхайар,

Хараҕа уоттанар,

Сирэйэ сырдыыр,

Саҥарара сааһыланар,

Сүбэлиирэ сүрдэнэр,

Сүргэтэ көтөҕүллэр,

Ырата ырааһырар,

Кэрэни кэрэхсиир,

Үтүөнү өйүүр,

Бастыҥы барҕардар

Үлэһит киһи —

Үтүө киһи!

Дьиҥ-чахчы, доҕоттоор!

Оо, кырдьык, оҕолоор!

 

Сахам кыргыттарыгар

 

Сахам нарын кыргыттарын

Сайаҕас майгылара,

Сахам килбик кыргыттарын

Ыраас дууһалара,

Сахам кэрэ кыргыттарын

Үтүө быһыылара

Үгүс үһүйээннэргэ

Үөтүллүбүттэрэ,

Элбэх сэһэннэргэ

Сэһэргэммиттэрэ,

Норуот номохторугар

Наардаммыттара,

Кэпсээҥҥэ кэрэтик

Киллэриллибиттэрэ,

Олоҥхоҕо ойуччу

Ойууламмыттара,

Хоһооннорго хомоҕойдук

Хоһуйуллубуттара,

Ырыаларга иэйиилээхтик

Ылламмыттара,

Тойуктарга тоһоҕолоон

Туойуллубуттара.

Далбарай чыычааҕым,

Күөрэгэй чыычааҕым,

Татыйык чыычааҕым,

Туллук чыычааҕым

Тэҥнээҕэ дииллэрэ.

Сааскы ньургуһунум

Нарына-намчыта,

Сардаана сибэкким

Сандаархай сарыала,

Күлүмнэс күнүм

Күндэлэс күлүмэ,

Туналы ыйым

Туртаҕар субата,

Хатыҥым ханыыта,

Сибэкким симэҕэ,

Айылҕам аанньала

Кыыс оҕо дэнэрэ.

Үйэттэн үйэҕэ,

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ

Кэрэ кыыс барахсан

Уус тыллааҕы умсугутан,

Сүрэхтээҕи үөрдэн,

Дууһалааҕы туотан,

Иэйиилээҕи өрүкүтэн,

Хааннааҕы хамсатан,

Сүһүөхтээҕи сүүйэн,

Күн бүгүнүгэр диэри

Киһи аймах барахсаны

Кэрэттэн кэрэҕэ кынаттыы,

Нарынтан нарыҥҥа угуйа,

Үчүгэйтэн үчүгэйгэ үлүһүтэ,

Үөрүүлэрин үрдэтэ,

Санааларын салгыы,

Имэҥнэрин ириэрэ,

Ыраларын ыпсара,

Уйулҕаларын уһугуннара,

Ууларын уйгуурда,

Айылҕаҕа абылыы,

Олоххо тардыһыннара

Сырыттаҕа эбээт, доҕоттоор!

Дьэ ол иһин

Күннэтэ көрсөр

Кыргыттарбар

Көрдүүбүн килбиктэри,

Саамылыыбын сайаҕастары,

Эккирэтиһэбин элэккэйдэри,

Урааҥхайбыт ураннарын,

Удьуорбут уратыларын

Омуктартан ордукпутун

Ойоҕостон одуулуубун,

Кытыыттан кыҥастаһабын,

Үлэһиттэрин ырытабын,

Үчүгэйдэрин үөрэтэбин.

Испэр илистэ ирдиибин

Итии-истиҥ

Сыһыаннаахтары,

Көрсүө-сэмэй

Кэмэлдьилээхтэри,

Амарах-аламаҕай

Майгылаахтары,

Кыһамньылаах үлэһиттэри,

Ыраас туттунуулаахтары,

Чэбдик-чэбэр сигилилээхтэри

Кыраҕы-уус харахтаахтары,

Оһуорга олустары,

Иискэ дьоҕурдаахтары,

Баайыыга бастыҥнары,

Аһара асчыттары,

Барыга бүгүрүлэри.

Тоҕо эрэ

Тоҥуй сүрэҕим

Тардыһан туран талаһар

Сахабытын санатар,

Урааҥхайбытын улуутутар

Талыыттан талыы кыргыттар,

Кэрэттэн кэрэ кыргыттар,

Нарынтан нарын кыргыттар,

Килбиктэн килбик кыргыттар

Күн сиригэр биһиэхэ эрэ

Бааралаһан туран

Баар буолуохтарын!

Хайа да омук

Көрдө-көрөөт,

Хайа хаан хараҥаччыта

Хааман ханайарын,

Туох омук үрүмэччитэ

Сэгэлдьийэн иһэрин,

Кимтэн тымырдааҕын,

Туохтан тууралааҕын

Тута-бааччы билэр

Туспалардаах буолуохпутун

Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ

Тоһоҕолоон толкуйдуубун.

Ол иһин оһуор-дьарҕаа

Дьабакалаах,

Түгэхтээх сахалыы

Ытарҕалаах,

Оноолоох, оһуордаах

Сонноох,

Саханы санатар таҥастаах,

Уп-уһун долгуйар суһуохтаах

Кыыс оҕону көрдөхпүнэ

Тохтоон өр сөҥөн турабын,

Тулабын эргиччи көрөбүн,

Ким бары хараҕа хатанар,

Ким бары сэҥээрэ одуулуур,

Киэн туттан киэбирэ түһэбин

Кэрэтик симэммит

Кыысчаантан,

Омугун ордорор оҕоттон

Олуһун дьоллоно түһэбин.

Ол эрэн сороҕор, доҕоттоор,

Эмиэ да хомойон ылабын

Уонна курутуйа көрөбүн

Кулууптарга киэһэтин

Үлүһүйэр үҥкүүлэригэр

Кырсаҕа, киискэ кистэнэн,

Хаарыска, солкоҕо сууланан,

Хармааны таһыччы хаһыйар

Таҥастанан-саптанан

Тырыбынаһан кэлээтин

Түөлбэлээн табахтыылларын,

Холуон-холуоннук

Саҥаралларын,

Холуочуйан хаалалларын,

Харса суох хааннанан

Халыһытан хаамалларын,

Кыыспын диэн кэрэйбэккэ,

Кэрээнэ суох кэмэлдьилэнэн

Кимҥэ баҕарар иилистэн

Киэби таһынан тутталларын,

Киһи үгүһүн баардылаабакка,

Баламаттык таптаһалларын,

Охсуһарга оргуйалларын,

Кыыһырсарга

Кыттыһалларын.

Сорохтор соруйан

Сонордоһоллор оннуктары,

Сосуһаллар-сысыһаллар,

Сирэйдэрин сыллыыллар,

Суудайан тураннар

Уохтаах утахтарын

Сыҥалаан иһэрдэллэр.

Кэрэлэрэ кэхтэр,

Маанылара бахтар,

Сарылыыллар-орулууллар,

Маатыранан маанылыыллар,

Үөхсүүнэн үөгүлүүллэр,

Хараҥаҕа харбаһаллар

«Талааннарын» таһаараллар

Таҕылларын ханнараллар.

Кыыстыын-уоллуун холустар,

Харса суох хааннаналлар,

Иирсээҥҥэ иилистэллэр.

Саха саханы

Саараабакка саайар,

Ордорбокко охсор,

Тумнубакка түҥнэрэр,

Уруурҕаабакка уҥуорар.

Kыpa норуот буоларыгар

Кытыыта да кыһыйбат,

Аҕыйах ахсааннааҕар

Даарым да наадыйбат,

Кырыктаахтык кыргыһар,

Сутуругунан сууттаһар,

Баһа батарынан баргыытаһар,

Тугу тобуларынан

Тойомсуйар.

Бөҕөмсүйэр, күүһүмсүйэр,

Халлааны хабарҕатынан

Хаһыытаһар-ыһыытаһар,

Чабырҕайынан харахтанар,

Оройунан уолуктанар,

Ордоотоһор-олоотоһор,

Сахабыт сэмэй сиэрдэрин

Сирдээн сиҥнэрэр,

Буордаан булларар.

Күҥҥэ көрбүт

Көмүстэрбитигэр

Көҥүллэринэн көччүйэллэр,

Килбик кэрэ кыыспытын

Кэрэйбэккэ күүһүлүүллэр.

Анныларынан аралдьыйарга

Анал дьиэлэр ааннарын

Ааттаан-суоллаан аһарга

Аһаҕастык айдаараллар.

Арҕааҥҥылары арбыыллар,

Соҕуруулары сонургууллар,

Илиннэргэ иэйэллэр,

Омуктары ордороллор,

Кэнэммитин кэнийэллэр,

Борустуойбутун

Боруоктууллар,

Ырааспытын ыыстыыллар,

Көнөбүтүн күлэллэр,

Сэмэйбитин сиилииллэр,

Симикпитин сэнииллэр,

Сытыылары сырсаллар,

Кыдьыктаахтары кэтииллэр,

Сэлээрдэри сэҥээрэллэр,

Содурдары сөбүлүүллэр,

Халыаннары хайгыыллар,

Холкулары хоһулууллар,

Көрсүөлэри көрбөттөр,

Бэрээдэктээҕи бэркиһииллэр,

Туолкалааҕы тумналлар

Культуралаахтан куоталлар,

Дьаһаллаахтан дьаахханаллар,

Быстахтык быһыыланаллар,

Күннээҕинэн көлдьүргүүллэр,

Сарсыҥҥынан саатыыллар,

Бүгүҥҥүнэн бүтэллэр,

Ыйдааҕынан ыксалаһаллар,

Сыллааҕынан холбоһоллор,

Уһуну-киэҥи улаҕалаабаттар,

Үйэлээх тапталга

Үлүһүйбэттэр.

Уруулары ууһатарга

Умсугуйбакка,

Хааннары хаҥатарга

Хамсаммакка,

Аймахтары аатырдарга

Аралдьыйбакка,

Олохтоохтук ойохтонору

Оройдообокко,

Сиэрдээхтик эрдэнэргэ

Эрэҥкэдийбэккэ,

Оҕоҕо ончу тардыспакка

Олоруохтара үһү

Омуктардыы.

Ньургуһуммут ньуурунан,

Туйаарабыт таһаатынан,

Сардаанабыт самыытынан

Ким да саатаатын —

Илиннэр илиһиннэрдиннэр,

Арҕаалар айгыраттыннар,

Соҕуруулар состуннар,

Омуктар оонньоотуннар —

Ол барыта олох үһү!

Үгүс үйэлэр усталарыгар

Үүнэн-сайдан кэлбит

Саха омук барахсан

Бүгүн түөһүн охсунан

«Мин сахабын!» дэнэрэ

Кэрэгэй буолбут оччотугар!

Сиэрин-сигилитин сүтэрбит,

Төрдүн-ууһун түҥнэрбит,

Уратыбыт уурайбыт,

Кэнчээрибит кэхтибит,

Сарсыҥҥыбыт сарбыллыбыт,

Сахабыт самныбыт!

Ол эрээри эрэнэбин

Эр санаалаахтар Элбэхтэригэр!

Сахам сэмэй кыргыттара,

Сахам нарын ньургуһуннара,

Сахам тэтэркэй сардааналара,

Сахам ымыы чыычаахтара

Син биир баар буолуохтара!

Кэдэрги кэмэлдьилээхтэри

Кэҕиннэриэхтэрэ,

Содур суобастаахтары

Сууһартыахтара!

Удьуорбутун ууһатыахтара,

Кэскилбитин кэҥэтиэхтэрэ,

Омуктары ордурҕатыахтара,

Сахалары саргылыахтара,

Урааҥхайдары

Улуутутуохтара!

Кинилэргэ кэлиэхтэрэ

Дьиҥ саха ньургуннара

Эллэйдэр,

Омоҕойдор,

Үтүөкэн Үрүҥ Уоланнар,

Бэртээхэй Бэрт Харалар,

Мааны Манчаарылар!

Балысханнык баҕарабын

Омугум олус сайдыан,

Оҕобут оһуобай буолуон,

Олохпут доруобай буолуон,

Түөрэхпит төлкөлөнүөн,

Үөрэхпит үрдүөн,

Билиибит барҕарыан,

Кыыспыт кэрэ буолуон,

Кийииппит килбик буолуон,

Ийэбит иһирэх буолуон,

Уолбут ураты буолуон,

Күтүөппүт күүстээх буолуон,

Аҕабыт амарах буолуон,

Тапталбыт үйэлээх буолуон!

Ол иһин ис сүрэхтэн

Иэйэн туран ыҥырабын

Сирбит симэхтэрин,

Айылҕабыт аанньалларын,

Сахабыт саргыларын:

Нарын Ньургуһуннарбытын,

Кэрэ Сардааналарбытын

Харах харатыныы

Харыстыаҕыҥ!

Сүрэхпит чопчутунуу

Күндүркэтиэҕиҥ!

Сир-буор сирэйдээмиэҕиҥ,

Иһэхпитигэр

Илдьиритимиэҕиҥ,

Анныбытыгар

Алларытымыаҕыҥ,

Дьоһуннук тутуоҕуҥ,

Үтүө-мааны олохтуоҕуҥ!

Оттон кэрэ кыргыттарым,

Таҥнарымаҥ төрүккүтүн!

Син биир кыараҕас харахпыт,

Син биир хаптаҕай муруммут,

Син биир хотугу норуоппут,

Син биир урааҥхай Сахабыт!

Сиэрбитин сиҥнэримэҥ,

Үгэспитин үтүрүйүмэҥ,

Төрүөхпүтүн түҥнэримэҥ!

Хата, баара

Хаалбыппытын хаҥатыһыҥ,

Өйдөөбөтөхпүтүн өрүһүйүҥ,

Симэхпитин симэниҥ,

Оһуорбутун ойуулааҥ,

Таҥаспытын тупсарыҥ,

Аспытын айыҥ

Үтүөбүтүн үксэтиҥ,

Кэрэбитин кэҥэтиһиҥ,

Урааҥхайбытын улуутутуҥ,

Омукпутун туругурдуҥ!

Сиэрдээхтик олоруоҕуҥ!

 

Политика диэннэрин

Барыгылдьытар буолуохтан,

Быыбардара диэннэрин

Билэр буолуохтан

Биири мин бэркиһиибин,

Бутуллабын, булкуллабын…

Бэрт киһи диэн

Бары бүттүүн билинэн

Быыбардаан бараммыт,

Бөрүкүтүн була охсон,

Бүрүкүрээти бүрүннэрэн

Бүтэрбитинэн барарбытын.

Сатабыллаах салайааччы диэн

Сөбүлэһэн куоластаан баран,

Ситэри сириэдиппэккэ

Сирэй-харах анньан,

Сир-буор сирэйдээн

Сиҥнэрэргэ сипсиһэрбитин,

Самнарарга сананарбытын.

Тойонунан туруораат

Тойомсуйар диэн,

Туругурдар туруорсууларын

Тохтоторго тиэтэйэбит,

Үтүө үлэһит кини диэн

Үөрдэ-көтүтэ

Үөһэ үүннэрээт,

Үөҕэргэ үөрдүһэбит.

Киһи кэрэмэһэ чахчы кини диэн

Кириэһилэҕэ көтүтээт,

Кыаҕа кыра аатыран

Кыҥкыйдаабытынан барабыт,

Кэнэйдииргэ киирсэбит,

Кыыллыырга кыһарыйабыт.

Билигин баар баһылыктары

Барыларын да бахтатарга

Баҕарталыах курдукпут.

Боростуой быһаарыыбынан,

Бөрүкү соҕус дьоннор

Бүрүстүөлү былдьаһар

Быһыылара бадахтаах.

Кэтэххэ кистэнэ сылдьыбыт

Кимнээхпит күөрэйдилэр,

Улуу буолуох ханнык сулус

Умнуллан хаалбытай?!

Бары бастыҥ дьоммут

Былааска баар курдуктар…

Быстарыыттан быыһыах,

Сатарыйыыттан абырыах

Аһыныгас аанньалбыт

Киммит эмиэ ордон хаалтай?

Чэ, ол да дьону быыбардаан

Сөмүйэлиин сөпсөһөн

Иһийэ сылдьыахпытын

Тоҕо эрэ саарбахтыыбын…

Хайа хотой хорсуна

Хоруол курдук олоруон,

Хаҥылбытын сыһытыан,

Хадьардаһар хааммытын

Хаалларарга холонуон

Өйүм төрүт хотуппат…

Туох талба талаана

Тойон буолан талыллан

Туруулаһыан тобулбатым.

Мин санаабар, олохпут

Сатарыйан иһиитэ

Салайааччыттан сибээстээх диэн

Сиэрдээхтик да эттэллэр,

Улахан өттө бэйэбититтэн

Тутулуктаах ээ быһыыта.

Арай хас биир саха

Тимиртэн ыстаалы уһаарарга,

Нефтэн дьиктини айарга,

Сир Ийэтин сириэдитэргэ,

Үрдүк үүнүүнү ситиһэргэ,

Эмис эттэн эгэлгэни,

Үрүҥ астан үтүмэни

Оҥорорго дьулустун…

Дьоппуон курдук хас киһибит

Туһата да суохтан

Туһалааҕы таһаардын,

Буоһата да суохтан

Боччумнааҕы оҥордун,

Кыһыл тылынан кыырбакка,

Кураанах куолунан кынаттаммакка

Күнүн ахсын эрдэлээн,

Күннүүн сырса үлэлээн,

Тиэргэнин толору

Хаһаайыстыбаны хаҥатар

Хаһаастаах буоллун…

Бэлэми эрэ мэтиргэтэн,

Баары эрэ бараан,

Аҕалбыты эрэ аһаан,

Булбуту эрэ бүтэрэн,

Таспыты эрэ тардыалаһан

Сайдыбаппыт чуолкай.

Үөрэхтээх үтүөтэ

Бэрт буоллун эрэ

Бэлиэтии көрөбүт,

Чобуоххайа түстүн эрэ

Чапчыйбытынан барабыт,

Куоһаран көрдүн эрэ

Куорҕаллаан барыахпыт,

Сабырыйарга сананнын эрэ

Сааммытынан барыахпыт,

Биир бастыҥы кэнийэн

Бүрүстүөлүттэн тохтотоот,

Атын чулууга түһүөхпүт.

Ол курдук иһэхпитинэн

Имиритэ үктээн

Үтүө дьоммут барахсаттар

Үксүүллэрин оннугар

Көҕүрүү тураллар,

Элбииллэрин оннугар

Эрбэнэн бараналлар,

Үөскүүллэрин оннугар

Үрэллэн иһэллэр.

Саха саханы самнарар,

Урааҥхай урааҥхайы умсарар,

Тахсаары гыммыты

Таҥнары тардабыт,

Үүнээри гыммыты

Үлэтитгэн үүрэбит,

Үрдээри гыннаҕына

Үөҕэргэ үөрдүһэбит,

Кыахтааҕы кыһарыйабыт

Сатабыллааҕы сарбыйабыт,

Кимиилээҕи кэһэтэбит,

Булугаһы бопсобут,

Кэрийэрин кээмэйдиибит,

Эргинэрин эккирэтэбит.

Дьэ ити иһин

Бэрт мэйиилээхтэр бэрдийэллэр,

Өйдөөхтөр өһүллэллэр,

Уһулуччулар уосталлар,

Тахсыбыттар таҥнасталлар…

Үтүө суолтан үгүстэр

Үтүргэҥҥэ түбэһэллэр,

Иһээччигэ уларыйаллар,

Кэрэдэххэ кубулуйаллар…

Ол кэмҥэ ыаллара

Ырааҕынан ыырданар,

Тапталлаах табаарыһа

Тумнарга турунар.

«Киэбирэрэ-киэптиирэ

Холоон буолбут!» — диэн

Хоһулааччылар хойдоллор,

Кэлэйээччилэр кэҥииллэр…

Сэппит-сэлээммит ситэн,

Сириэдийэрбит оннугар

Симэлийэрбит кэлиэҕэ,

Сайдарбыт оннугар

Самнарбыт сабардыаҕа.

Бар дьонум, сэрэниҥ,

Сиэрдээхтик саҥарыҥ,

Алыс нөҥүө түһүмэҥ,

Аньыыны оҥостумаҥ!

Үлэлиэн баҕалаах үлэлээтин,

Салайыан баҕалаах салайдын,

Тахсыан баҕалаах таҕыстын,

Икки мэйиитэ тэҥинэн

Тиистин-таастын тиҥинэччи!

Салаа-салаа суолу булан

Сайдан-үүнэн истиннэр,

Хаалыыттан хостоотуннар,

Түһүүттэн таһаардыннар,

Үүтү-ааны тобуллуннар,

Үтүөҕэ тиэртиннэр,

Кыайалларынан кыһанныннар,

Билиилэрин биллэрдиннэр,

Дьоҕурдарын көрдөрдүннэр,

Кыахтарын көрүннүннэр,

Турууластыннар, тургутустуннар,

Чулуулары чуоҕуттуннар,

Бэртэри билистиннэр,

Омуктардыын ороостуннар,

Олохпутун оҥорустуннар.

Сомоҕолоһору сатыаҕынг,

Өйөһөрү өйдүөҕүҥ,

Сөҥнөһөрү сөбүлүөҕуҥ,

Тутуһары торумнуоҕуҥ!

Өстөһүмэҥ- өһүрүмэҥ,

Хасыһымаҥ-түөрүмэҥ!

Ньаҕайдаһымаҥ-ньоҕойдоһумаҥ!

Дьэ, оччоҕо тахсыахтара

Талба талааннар,

Төбөлөөх төрүөхтэр,

Күүстээх санаалаахтар,

Сытыы өйдөөхтөр,

Бэрт мэйиилээхтэр,

Саргыга сананааччылар,

Сайдыыга талаһааччылар,

Билиигэ баҕалаахтар,

Үүнүүгэ дьулуурдаахтар,

Олоххо дьаныардаахтар,

Барыга дьоҕурдаахтар!

 

Тыам сэмэй дьахтарын харыстааҥ!

 

Тыа сирин дьахтарын олоҕун

Ханнык омук олоҕор тэҥниэҥий?!

Халлаан сырдаатын кытары

Хачыр ойон тураахтыа,

Оһоҕун оттон чэйин өрөөт,

Хотонугар тэбиниэ.

Харса суох хамсанан

Үлэтин үмүрүтээт

Дьиэ дьонун аһатар

Атын түбүгэ күөрэйиэ.

Оҕолорун бэрийиэ,

Дьиэтин-уотун хомуйуо.

Бэрт тиэтэллик көрүнэн

Бар туомугар оҥостоот

Бирикээстээх үлэтигэр

Харбыалаһа туруоҕа.

Өйө-күүһэ тиийэринэн

Үлэтин бөрөһө түһээтин

Аһын-үөлүн булунар

Булумаҕар түһүөҕэ,

Килиэпкэ кимсиэҕэ,

Ырыынакка симсиэҕэ.

Харчыта халымыр буолуоҕа,

Үксүгэр халтайга хаамыаҕа,

Сүүһүнэн тыһыынча суккуллар

Сыаната суруллан туруоҕа.

Саараҥныы-сээбэҥнии сылдьыаҕа,

Харчытын суоттана сатыаҕа:

«Хамнаһа хаһан кэлиэҕэй?!

Хасааһа төһөҕө тиийиэҕэй?!»

Төбөтүн иһэ үллэҥнэс

Толкуйга тоҥ күөс туруоҕа…

Сэмэйдик кыра-кыратык

Сыыр-мыыр хомуйса түһээтин

Күнүскү аһылык бэлэмэр

Үргүлдьү түһүнэн биһиэҕэ.

Дьиэтин ис-тас үлэтин,

Оҕотун-уруутун дьаһайаат

Тиэтэллик аһата охсоотун

Тустаах үлэтин толоро

Төттөрү тэбинэ туруоҕа.

Быысталы биэрбэттик ол курдук

Күнтэн күн салҕана туруоҕа.

Хоту сир бытархан тымныыта,

Унньуктаах уһун кыһына

Уостубат эрчими уганнар

Оҕоттон оҕотун уһуйан,

Тыа сирин дьахтара иистэнэр.

Түүлээҕи түүлээххэ тутаннар

Таҥастан таҥаһы аттаран,

Оҕуруо тиһэннэр, быысыпка анньаннар

Түүннэри олорор буолаллар.

Эргэни-урбаны эргитэн,

Оһуору-мандары түһэрэн

Эгэлгэ таҥаһы тигэллэр,

Сахалыы симэнэ сатыыллар,

Туһугар туспатык киэргэнэн,

Тупсаҕай таҥаһы таҥналлар,

Ол онтон дуоһуйуу ыланнар

Эрчимник чаҕаара түһэллэр.

Ким уран тарбаҕа,

Ким ыраас сииктээҕэ,

Ким мындыр, кыраҕы буолара

Дьахтартан дьахтарга кэпсэнэр.

Дьэ онтон күүс-тирэх ыланнар

Дьэ эбии сэтэйэн тураннар

Иистэнэр дьарыкка охтоллор.

Оһоххо оттуллар хардаҕас,

Иһэр уу, суунар уу тус-туспа

Дьиэ кэргэн күннээҕи түбүгэ

Ийэнэн салаллан бараллар.

Ол кэннэ хас оҕо ахсытын

Суол-суол туспатык кыһаллыа,

Оҕото оҕотгон хаалсыбат

Таҥастаах буоларын тэрийиэ.

Үөрэҕэр күннэтэ орооһон

Сүбэлии-такайа сылдьыаҕа,

Кылааска уруокка тиийиэҕэ,

Төрөппүт мунньаҕар кыттыаҕа.

Бөһүөлэк эгэлгэ дьаһала,

Бырааһынньык, оонньуу-көр барыта

Ийэ кыттыылаах ааһыаҕа.

Улааппыт оҕото үҥкүүгэ барыаҕа —

Уһун түүн ийэтэ күүтүөҕэ.

Оҕото үөрэххэ киириэҕэ —

Ийэтэ суругун кэтиэҕэ.

Оҕото армияҕа барыаҕа —

Ахтан аҥара буолуоҕа.

Оҕото үлэтин саҕалыа —

Ийэтэ кыһалла туруоҕа.

Оҕото туспа ыал буолуоҕа —

Оҕотун оҕотун көрсүөҕэ.

Дьэ, ол курдук ийэ барахсан

Дьиэ кэргэн хас биирдии дьылҕатын

Сүрэҕэр чугастык ылынан,

Айылҕа анаабыт иэйиитин

Бүтүннүү биэриэҕэ турдаҕа.

Оттон үлэтин көрдөххө,

Эмчит идэлээх дьахтар

Эмп ханнык көрүҥэ

Хайа дойдуга баар буолтун

Көрдөөн, хасыһан үөрэтиэ.

Учуутал идэлээх дьахтар

Ханнык омукка үөрэх

Үрдүкү кэрдиискэ иһэрин

Холобур оҥостуо уруогар.

Атыыһыт араас табаары

Элбэтэр иннигэр кыһаллыа.

Асчыт эгэлгэ астары

Бэлэмниир туһугар дьулуһуо.

Иитээччи оҕобут сайдыытын

Омуктан хаалсыбат оҥорор

Мөккүөргэ күүстээхтик турунуо.

Ол курдук тыа сирин дьахтара

Куруук кырыымчык олоҕор

Бүппэт түбүк ортотугар

Букунайа сырыттаҕа…

Киэн туттан киинэҕэ көрдөрөр,

Эбэтэр сайдыыны атыннык өйдөтөр

Килиэ таас куоракка олохтоох

Хобулук үрдүгэр куһуйбут,

Килбэччи муоданан киэргэммит,

Бриллианы, көмүһү сөрөммүт,

Килэччи-халаччы оҥостон

Көччүйэр көлдьүнү көрдөөбүт,

Күүлэйдиир олоҕу сөпсөөбүт,

Эгэлгэ имэҥи көрдөрөн

Кыыллыы кыдьыкка ылларбыт,

Сүөргү дьаллыкка сүгүрүйэн,

Сүөһүлүү сосуһар дьахталлар

Улуу омуктан төрүттээх

Кубалыы кынтаспыт буоллуннар,

Сиргэнэ-сэнии көрөбүн,

Кэлэйэн киэр тэйэ туттабын,

Татымнык-тутахтык саныыбын.

Тыам сирин хоһуун дьахтарын

Бүрэтин, кыратын да иннигэр

Аҥардас сэмэйин туһугар

Ханнык да омукка тэҥнэммэт

«Сахам суобаһа», — диэн этиэм.

Ол суобаһы үйэттэн үйэҕэ

Дьиэ кэргэн иитиэхтээн аҕаалта

Уонна ол сиэрдээх сигили

Омукпун дьоһуннаах оҥоорто.

Ханнык да сайдыыга тас дьалхаан

Хотугу норуоппар кэлбэтин,

Суобаспыт ырааһа салҕанан

Үйэттэн үйэҕэ барыахтын!

Харыстааҥ, бар дьонум, харыстааҥ,

Тыам сэмэй дьахтарын харыстааҥ!

Оччоҕо суобаскын харыстыаҥ,

Оччоҕо омуккун харыстыаҥ!

 

Чэбдик олох чэчирээтин!

 

Абалаах да ас,

Арыгы ас

Арахпакка

Алаҕыйда…

Айыкка да, айыкка!

Адьарай aha

Абылаан

Айахтааҕы

Аймаата,

Алдьархай

Ааҥнаата!

Үөрбүт-көппүт

Үтүө дьүөгэ,

Өттүк оонньуур

Үрдүк хобулук,

Эмиий көстөр

Аһаҕас уолук,

Быһыы ылар

Тыыраҕас дьууппа,

Бар туома

Хахха таҥас…

Хап-сабар

Хабылыктанна,

Бэтиэхэтэ батарбата,

Биибэни биһирээтэ,

Кыраадыһа кыра дии-дии

Кыймаҕалаан олордо…

Үрүт-үөһэ түһэрдэ,

Үөрдэ-көттө,

Өрүкүйдэ!

Кэпсээнэ кэҥээтэ,

Үҥкүүтэ үксээтэ,

Синигэр түстэ,

Сигарета сулуйда,

Испиискэ ирдэстэ,

Илэмэ-салама

Иилистэ,

Ирим-дьирим,

Иһил-таһыл

Илгиһиннэ,

Табахтаан таймаарыйда,

Таҥкыр-түҥкүр

Тарбачыста,

Тапталга таласта,

Тулатын одууласта,

Тоҥ күөс

Төйөн турда,

Туймаарыйда,

Буоккаҕа булкуста,

Буукса буорайда,

Бас-баттах барда,

Бадыа-бүдүө,

Бадыкы-бүдүкү

Боруҥнатта,

Балымах балыс,

Бардам быһыы,

Барбах хотун

Буола түстэ.

Бөрүкү көстүү

Бүрүүкээтэ,

Холус сыһыан,

Хойгур тыл

Хойдон турда,

Хадьар майгы,

Хаҕыс сигили,

Хаарбах кыыс

Хайыы-үйэ

Холуочуйан

Ханалдьыйда,

Хонолдьуйда,

Хоодуокка

Хорус гынна,

Хоонньоһорго

Хоруй күүттэ!

«Хараабырай»

Харбаһыста,

Халбас харата

Хобдох олох,

Халтай хармаан,

Харах уута

Хайы-сах

Ханыыласта!

Эр бэрдэ

Эр киһибит

«Эдьиэй!» — дии-дии

Эҕэлэстээтэ,

Эҕий-доҕуй,

Элэй-балай

Эрдиннэ,

Элэ-сала

Эккэлээтэ…

«Килиэппэр

Кыра тиийбэт…» —

Салҕа буолбут

Ытыһын

Ыы муннубар

Тирээтэ,

Ньимис-кумус

Тутунна,

Аһаабатаҕа

Ырааппыт —

«Адьас ким да

Аһыммат…»,

Арыгытын сыта

Аҕынньы холлуох

Аҥылыс гынна,

Уу-хаар баста,

Килбэр-халбар

Көрдө…

Тэйиччи доҕотторо

Тоҕуоруһан тураллар,

Тугу дук гынаргын

Кыраҕытык кэтииллэр…

Кэргэнэ кэлэйбит,

Оҕото тумнубут,

Уйата үрэллибит,

Үлэттэн үүрүллүбүт,

Олоҕо огдолуйбут,

Өйө өһүллүбүт,

Такыр сүһүөх,

Тыҥа сирэй,

Толлой уос,

Кир-хах,

Тутах майгы,

Туора сигили,

Толоос быһыы,

Төттөрү сүргүөх

Киһи да киһи

Киппэллэн турдаҕа!

Дьабах сирэй,

Дьалбаа быһыы,

Дьаат aha

Дьаабылаабыт Дьахтара…

Дьалкыс-илкис,

Дьарамай сото,

Дьөгдьөй көҕүс,

Дьохсоот майгы,

Дьирээ сигили,

Дьоруо сырыы,

Дьөлөҕөс ытыс,

Дьулаан быһыы,

Дьалхаан дьиэ,

Дьүдьэх оҕо,

Дьэбир кэргэн,

Дьэбэрэ олох,

Дьүһүн да бодо,

Дьэ, дьаабы!

Эбии-сабыы

Эрбит эмиэ

Эрэй киһи!

Элэй-мэлэй

Эрдинэн,

Экчэй ис,

Этирик түөс,

Эмэх сирэй,

Этин-сиинин

Эмсэхтэтэн,

Эргэ-урба

Таҥас-сап,

Ирим-дьирим

Өй-санаа,

Итирии-кутуруу,

Ииримтийии,

Үрүҥ күнэ

Өлбөөдүйбүт,

Өлөн түһүөх

Өкөҥнөөбүт,

Баһын иһэ барыта

Буокка эрэ буулаабыт,

Арыгы эрэ

Айдааннаммыт,

Эмэҕирбит эрчим,

Эстибит эбээһинэс,

Кыыһырсыыта

Кырыктаммыт,

Охсуһуута

Олустаммыт,

Одом-додом

Ойхоот-мойхоот

Эрдинэн

Эр да эр!

Оо, дьэ,

Арыгы ас,

Адьарай ас,

Алдьархай ас,

Айыы дьонуттан

Антах тур!

Аһаамаҥ,

Арбаамаҥ,

Арыгыны

Хайҕаамаҥ!

Уол оҕо

Огдолуйда,

Кыыс оҕо

Кэҕиннэ!

Түксү, сөп буолуо,

Саргыбытын салайар

Сайдам санаа

Сайыннын!

Чөл олох,

Чэбдик олох,

Чэбэр сигили

Чэлгийдин!

Улуу буол,

Урааҥхай!

Уохтаах утах,

Уурай,

Кырыктаах утах,

Кыйдан!

Үрүүмкэ үөрүүтүн,

Көрүнньүк көстүүтүн

Үрдүктүк тутар

Үлүгэрин үтүрүйүҥ,

Үтүөнү үксэтиҥ,

Кэскили кэҥэтиҥ!

 

Туйаарыскай К., Остуоруйалар. Кэпсээннэр. Хоһооннор. Сатира. Тылбаас. [орто саастаах оскуола оҕолоругар] — 2008 (Саха суруйааччылара оҕолорго) – 58-59 с.

 

***

Тоҥолоҕум,

Харым уҥуоҕа,

Бэгэччэгим,

Илиим көхсө,

Ытысчааным,

Тарбахтарым,

Ылгын чыҥыйам,

Аата суоҕум, ортокум,

Сөмүйэм,

Тойон эрбэҕим,

Тынырахтарым,

Итилэри бары,

Бүүс-бүтүннүү

Бүлгүммүттэн саҕалаан,

Көрүҥ бу,

Илии дэнэр.

Уҥа дэнэр,

Аһаабатым —

Хаҥаһым.

Уллуҥ уҥуоҕа

Ол эбэтэр

Миэхэ буулум.

Тобук,

Такым,

Сотом уҥуоҕа,

Бэрбээкэйим,

Атаҕым көхсө,

Тарбахтарым,

Уллуҥаҕым,

Тиҥилэҕим,

Итилэри бары,

Бүүс-бүтүннүү

Өттүкпүттэн

Саҕаланан,

Биилбин кытта ситимнээн,

Көрүҥ бу,

Атах дэнэр.

Урут тэбэрим

Уҥа дэнэр,

Тирэхтээҕим —

Хаҥаһым.

Сэрбэйбит,

Эрбэйбит,

Ыһыллыбыт,

Бураллыбыт —

Бу баттаҕым.

Көрбүт,

Кылабачыйбыт,

Симпит,

Симириктээбит —

Бу харахтарым.

Ырбайбыт,

Ымаҥнаабыт,

Аппаҥнаабыт,

Айдаарбыт —

Бу айаҕым.

 

Үтүө аргыс. орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар. [хоһооннор, кэпсээннэр, сэһэннэр] – 2003 – 70-72 с.

 

Балтааса

 

Пиэрэбэй начаала,

Подробнай дьыала,

Лугу-лугалаасын,

Урааныс мааныс,

Дьиэлискэй буолускай,

Сэттэ кээчирэ пэлиикэй пуос —

Килиэп анаара — нэдиэлэ буудьа,

Атыыр оҕус баһа кыйахалыыр,

At оҕус баһа аллырыыт-буллуруут.

Анаҕаһын аттаах,

Сабырҕана батастаах

Курҕа дьамаан уоллаах,

Бычылыкаан кыыстаах.

Чэп-чэгиэн дьиэлээх

Чэмэликээн эмээхсин.

Бырыы да бадараан,

Түөрт түгэн айаҕа

Дыбаа куонь пропаал —

Саам сатыы

Насыыла-насыыла приехал.

Ити дьыаланы Исправник писаал,

Күбүрүнээтэр подписаал.

Өлүөхүмэ оройуона, II Нөөрүктээйи нэһилиэгэ, М. Т. Шараборин-Кумаарап тылыттан Г. М. ВАСИЛЬЕВ суруйуута

 

Степан ТИМОФЕЕВ

* * *

Аан дойдуга

Алдьархайдаах ыарыы:

Аана суох

Анала буолуу,

Күнэ суох

Көппөйүү,

Сүрэҕэлдьээн

Суула көһүү,

Сукуна танастыы

Сукуннааһын,

Эрэһиинэ курдук

Уунаьгнааһын,

Кинигэттэн

Киэр хайыһыы,

Хаһыаттан

Халты хаамыы,

Сонунтан суос куттаныы.

Оннук бэдик

Тугу да бил бэт,

Куһаҕаны онорорго

Кубулҕаттаах,

Дьээбэни тэрийэргэ

Тэбэнэттээх.

Биллэр бэлиэтэ

«Биир»,

Тутар бэлэҕэ

Токур «икки».

Кини бэйэлээх

Таарыйбытын

Таигнары көтөр,

Түбэспитин,

Түҥнэри сүүрэр.

Аҕатын аанньа ахтыбат,

Ийэтин истиэн баҕарбат,

Убайдаах балтын

Улаханнык аахсыбат,

Итэҕэһин туһунан

Иннэ да саҕаны

Истэ соруммат,

Коллективын

Киртитээччи,

Көндөй көҕүсчээн —

Мэник мэнигийээн.

Оскуола чиэһин

Олус харыстаан,

Көрсүөтүк сылдьарбыт

Күннээҕэр күндү,

Ыраастык туттарбыт

Ыйдааҕар ыраас.

Куһаҕан куоттун,

Өһөс өрүү

Суох буоллун,

Үтүө үксээтин,

Эриэккэс элбээтин!

 

Ефимова Мария Ивановна.

Оҕо саас чабырҕахтара / Мария Ефимова ; [худож. Е.В. Дмитриева]. – Дьокуускай : Бичик, 2008. – 32с.

 

Хаар

 

Хабдьы маҥан

Хаар, хаар.

Кырса маҥан

Хаар, хаар.

Үрүмэччи маҥан

Хаар, хаар.

Үрүҥ тунах

Хаар, хаар.

Кындыа кыталык

Хаар, хаар.

Кырынаастыыр

Хаар, хаар.

Куба түүтэ

Хаар, хаар.

Куобах суорҕан

Хаар, хаар.

Көмүс көмнөх

Хаар, хаар.

Күлүмүрдэс

Хаар, хаар.

Кылбаһыйар

Хаар, хаар

Көмүрүөлээх

Хаар, хаар.

Кыычыгырас

Хаар, хаар.

Кэтэһиилээх

хаар, хаар.

Кырыа кыстык

Маҥан хаар.

 

Халы-Мааргы

Хайыһардьыт

 

Үрдүк сыыртан

Сирилис,

Хайыһардьыт

Халыһыс,

Туора-маары

Тэлээрис,

Кэдэх-идэх

Мэтэрис,

Күөрэ-лаҥкы

Күөлэһис,

Хаары ыһан

Күдээрис.

Тайах маһа

Туллаарыс,

Тиэрэ баран

Таралыс,

Халыҥ хаарга

Хараарыс,

Халлаан диэки

Хантаарыс.

 

 

Чыычаах

 

Дьуруп-дьуруп

Дьуораҥхай,

Дьирип-дьирип

Дьиэрэҥкэй,

Чыыбы-чообу

Чобуохай,

Чууп-чаап

Чуопчаанай,

Чырып-чарып

Чочуонай,

Чэмэликтэй

Чэриктэй,

Оотой-тоотой

Догдооной,

Тырып-ирип

Тыкаарай,

Туруп-тарып

Туотаанай,

Тылыбырас

Тыгыалай,

Ыбыгырас

Быыкаанай.

 

Куоска

 

Кылбар-халбар,

Ньуолбаар-ньаалбаар,

Тылбык-илбик,

Кылтах-мылтах,

Куоска-мааска

Күҥҥэ сытан

Сыламнаата.

Сырдык харах,

Сымса сырбаҥ

Сыбдырыйда,

Сытыырхайда.

Туттан-хаптан,

Бултаан-алтаан,

Тотон-ханан

Уоһун-тииһин,

Түүтүн-өҥүн

Ньалбаан-салаан

Оҥоһунна.

Ньаах-ньуух

Ньааҕынаата,

Тылбаарыйда,

Тыыллаҥнаата.

Курулук- мурулук

Курдурҕаата,

Олоҥхолоон

Куугунаата.

 

Сылгы

 

Ходьороҥ-бэдьэрэҥ,

Иэдьэрэҥ-баадьараҥ,

Хайбараҥ-байбараҥ,

Тоһугур-таһыгыр,

Лоһугур-лаһыгыр,

Хабылык-тибилик,

Кыбылык-чыбылык,

Өрөйүү-чөрөйүү,

Сиэлии-тамайыы,

Тыыныы-тыбыырыы,

Дьырылыы-кистии

Кутурук субуллуу.

Сыыдам сырыы,

Дохсун дьоруо,

Ахсым айан

Дьөһөгөй оҕото —

Сылгы-ат барахсан.

Сибиинньэ

 

Кырыа кыламан,

Кыбытыы харах,

Кылгас кутурук,

Уһун мурун,

Хоҥсуруку

Чыскыырай,

Бахсырыкы

Бырҕаанай,

Бырыы-бадараан,

Дьаардаах дьэбэрэ,

Хохтоох холоҥсо,

Холбоҕор хорууда,

Күөх көлбөх,

Халыҥ тирии,

Кэтит xaha,

Сымара сыа,

Төкүнүк-бөкүнүк

Эмис-тот сибиинньэ

Баар эбит, оҕолоор.

 

Этиҥнээх ардах

 

Лиһир-лаһыр

Лиһиргиир,

Лүҥкүр-лаҥкыр

Лүһүргүүр,

Сытыы уоту

Сырбатар,

Кыыһырбыттыы

Кымньыылыыр,

Тыалы-кууһу

Курбуулуур,

Дьону дьиэҕэ

Үүртэлиир,

Былыттары

Ууллартыыр,

Кыайан-хотон

Күлүмнүүр,

Ардах түһэн

Курулуур,

Тыаһа-ууһа

Чурулуур.

Уруй-айхал

Ардахха,

Уйгу-быйаҥ

Сайыҥҥа!

 

Кыһыл оҕо

 

Килээ-малаа

Кылаахай,

Кыҥкый-мыҥкый

Буолаахай,

Ыҥаа-оҥоо

Ытаахай,

Ый-хай

Ыһыахай,

Эбээ, эһээ

Эһээхэй,

Ийээ-аҕаа

Этээхэй,

Кыһыл оҕо

Эһээхэй.

Кыһыл оҕо

Эһээхэй.

 

Чалбах

 

Чараас-чычаас

Килиэр-халаар

Күөйэ-хаайа

Халыһыйар.

Чалыр-чулур

Чалып-чулуп

Чалым-чал бах

Чаҕылыйар.

Чылыр-чалыр

Чуочай-чаачай

Чомпой-ойбон

Чоҕулуйар.

 

Табах

 

Хойуу буруо бусхайбыт,

Аһыы сыт аҥылыйбыт,

Таҥастары тунуйбут,

Күнү-дьылы бараабыт,

Тииһи-уоһу уураабыт,

Эти-сиини кэрбээбит,

Көтөр көлдьүн абылаабыт,

Аптаах буруо өйү сууйбут.

Кыргьптаар, уолаттаар!

Дьаардаах дьааккачугаһаамыаҕыҥ,

Аргыс, атасоҥостумуоҕуҥ.

Көтөр куугэнибатыһымыаҕыҥ,

Дьаабы дьаллыкка ылларымыаҕыҥ.

 

Тыа иһэ

 

Айгыр-силик

Сол ко-хам па,

Күөгэл-нусхал

Наҕыл-наскыл,

Ибир-сибир

Чэбдик чэлгиэр,

Чыыбый-чаабый

Чычып-чачып,

Кыыгын-дыыгын

Хааҕын-дааҕын,

Сипсиэр-сапсыар

Тыкаар тыйаах.

Лиҥкир-лоҥкур

Тобугур-табыгыр,

Хачыгыр-кучугур

Сылбы-халбы.

Сылбырыс — субурус

Илим-ситим,

Улумнэс урумэччи,

Сиэдэрэй сибэкки,

Оҕуруо отон.

Барҕа баай тыабытын

Таптыаҕыҥ оҕолоор,

Аан Ийэ айылҕабытын

Харыстыаҕыҥ доҕоттоор!

 

Саха фольклора. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго. Оҥордулар: Лепчикова Л.П., Татаринова Х.К., Иванова Г.Н. – Дьокууская: 1993. – 35-43 с.

 

Тыллаах буолар чабырҕах

 

Иирбэ-таарба эриллэҕэс,

Истээн-тастаан бүгүллэҕэс,

Тоҕус төгүл тоһуттаҕас,

Токур-бокур олуллаҕас

Тыллаах буолар чабырҕах.

Чабырҕахсыт тыла сымса

Чабырҕахсыт тыла сытыы,

Чабырҕахсыт тыла ыраас,

Чабырҕахсыт тыына уһун

Буолуох тустаах, атастаар.

 

Чабырҕах

В. Еремеев

 

Сыыҥ-сыраан,

Сирэй-харах,

Дьүдэх дьүһүн —

Хатыр илии,

Тураах тарбах,

Арбаҕар баттах.

Кистээн эттэххэ

Кир-хох

Киниттэн эрэ

Арахпат ааттаах,

Хата буоллаҕа.

Сүүрүү-көтүү,

Сүгүн буолбат —

Түөскэ түһүү,

Түбэспити түҥнэрии,

Мөккүөрэ үгүс

Иирсээнэ элбэх…

Оонньуура олуона,

Оҕолору муодалааһын,

Кыраны-кыамматы

Кымаахтааһын,

Кыбыстыбакка кыһарыйыы,

Тиэхэтэ дьикти —

Тиэритэ тэбии,

Быдьардык тыллаһыы,

Барбах быһыы.

 

П. Тобуруокап

 

Оҕус саҕа буолуоҕун

Оҕо баҕа баҕарбыт,

Аҕа баҕа буойбутун

Оҕо баҕа утарбыт.

Оҕус саҕа буолаары

Оҕо баҕа үллүбүт,

Хабах саҕа буолаатын

Хаҕа хайа ыстаммыт.

 

Чыычаа туһунан чабырҕах, эбэтэр

Чыыбы-чаабы чыычаах…

 

Г. Иванова

 

Чыыбы-чаабы

Биир тумустаах,

Чыыбы-чаабы

Икки харахтаах,

Чыыбы-чаабы

Икки атахтаах,

Чыыбы-чаабы

Икки кынаттаах,

Чыыбы-чаабы

Биир кутуруктаах,

Чыыбы-чаабы

Аата чыычаах.

 

Ахсаан чабырҕах

 

Е. Местникова

 

Биир мииниллэр биэ,

Икки эмэр ньирэй,

Үс үүттээх үтүрүм,

Түөрт үчүгэй төрүөх,

Биэс миинэр миҥэ,

Алта аҥаарыма атыыр,

Сэттэ тиһэх тиҥэһэ,

Аҕыс аҕам ынах,

Тоҕус лонкур торбос,

Уон улахан оҕус.

 

Чабырҕастаах

Е. Местников

 

Окумалым,

Акымалым,

Тоҥолоҕум,

Харым унуоҕа,

Бэгэччэгим.

Илиим көхсө,

Ытысчааным.

Тарбахтарым:

Ылгын чыҥыйам,

Аата суоҕум,

Ортокум,

Сөмүйэм,

Тойон эрбэх,

Тынырахтарым:

Итилэр бары

Бүүс-бүтүннүү

Бүлгүммүттэн

Саҕаланан

Көрүн бу,

Илии дэнэр,

Уна дэнэр.

Аһаабатым —

Хаҥаһым.

 

Сылгы чабырҕаҕа

 

Г. Никулин

Иэрэҥ-дьиэрэн,

Эктэл-тэктэл,

Эрэкэ-дьэрэкэ,

Экэнэ-боконо,

Этэҕэ-тэтэҕэ,

Икиитэ-микиитэ.

Сыы папаалам,

Сыркына кымньыыта,

Үһүскэ бүрүүскэ,

Сом соло сукуната мапысыай,

Иннэҥниирэ даайым,

Чараҥныыра байдыкаан!

 

Үөн чабырҕаҕа

Г. Никулин

Атамаан-татамаан,

Ааҕый атаҕа,

Мөтөөк түөһэ,

Токолоон тумса,

Хомурдуос хоонньо,

Кымырдаҕас кыйата,

Көйүүр үөн көбүөхтэрэ.

 

Анды сымыыта

М. Наумовский

Арыылаабыт, араналаабыт

Анды сымыыта биир.

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта икки.

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта үс.

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта түөрт.

Арыылаабыт, араҥалаабыт

Анды сымыыта биэс.

Арыылаабыт, араналаабыт

Анды сымыыта алта.

 

Атах туһунан

 

Е. Местникова

Уллук уҥуоҕа,

Ол эбэтэр

Миэхэ буутум,

Тобук,

Такым,

Сотом уҥуоҕа,

Бэрбээкэйим,

Атаҕым көхсө,

Тарбахтарым,

Уллунаҕым,

Тиҥилэҕим,

Итилэр бары

Бүүс-бутүннүү,

Өттүкпүттэн саҕаланан,

Биилбин кытта

Ситимнэһэн

Көрүн бу,

Атах дэнэр.

Урут тэбэрим

Уна дэнэр.

Тирэхтээҕим —

Ханаһым.

 

Төбө

Г. Иванова

Сэрбэйбит,

Эрбэйбит,

Ыһыллыбыт, өрүллүбүт —

Бу баттаҕым.

Көрбүт,

Кылабачыйбыт,

Симпит,

Симириктээбит —

Бу харахтарым.

Ырбалдьыйбыт,

Ыманнаабыт,

Аппаҥнаабыт,

Айдаарыйбыт —

Бу айаҕым.

Сынтарыйбыт,

Субуруйбут,

Сытырҕаабыт,

Сыты билэр —

Бу муннум.

Даллайбыт,

Таллайбыт,

Чорбойбут,

Чөрөҥнөөбүт —

Бу кулгаахтарым.

Баттаҕым,

Харахтарым,

Муннум,

Кулгаахтарым

Барыта —

Төбөм буолар.

 

Ат

 

Тиис хамсатар

Дьэллик элэмэс

Уос хамсатар

Уһун улаан,

Мурун хамсатар

Мускума буулуур

Иэдэс хамсатар

Эргиэлимэ элэмэс,

Харах хамсатар

Халыам хара,

Көҕүл хамсатар

Көрдөһү көҕөччөр,

Кэтэх хамсатар

Кэлтэли кэрэ,

Сиэл хамсатар

Сикиллэ сиэр,

Арҕас хамсатар

Арылыыр аһаҕас,

Сүһүөх хамсатар

Сүрдээхэй сүүрүк,

Туйах хамсатар

Туллук тураҕас,

Бас хамсатар

Маанылаах маҥан,

Таныы хамсатар

Талыы дьаҕыл,

Унуох хамсатар

Улуу дьоруо.

 

Детсад олоҕуттан

 

Детсад да олоҕор

Одоҥ-додок очурдар

Омнуолара баалларын

Ох тыллаах чабырҕахха

Оҕуруолуу тиһэммит

Оҕолорго кэпсиибит.

Марта кыыс

Мааны майгыта

Манньытан бэрт да бэрт.

Баһыыбата бараммат,

Дорсюбото тохтообот.

Арай ийэтэ этэрин

Истибэтэх эбит,

Аҕатын сүбэтин

Ахсарбат идэлэммит.

Атаахтаан тахсар

Аанньата суох майгыламмыт,

Көрүдүөргэ күннүүр,

Көтө-көтө түһэр,

Аппыт айаҕа — үөлэс

Айдаан да айдаан,

Арамаан Хадаарап.

Итэҕэс-быһаҕас

Итинэн бүппэт,

Кэйиик тыһаҕас

Кэриигэ бүкпэт,

Куһаҕан быһыыны

Үтүө үгэс үлтү тэптин!

 

Туруйа сымыыта

П. Степанов

М. Наумовский

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта биир,

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта икки.

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта үс,

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта түврт.

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта биэс,

Туустаабыт, тумалаабыт

Туруйа сымыыта алта.

(салҕанан бара турар).

 

Чыычаах оҕото

Е. Местникова

Туораах сыыһа тутуурдаах

Тобугуруур тумустаах,

Чокуур кыым бадахтаах

Чоҕулуҥнуур харахтаах,

Тымырыйа сүүрэргэ

Тыбыгырас атахтаах,

Тырыбыныы көтөргө

Тылыбынас кынаттаах,

Чыбыгырыыр саҥалаах

Чыычаах оҕото эрэйдээх

Төкөрүйэ-тэкэрийэ,

Чөкчөрөҥнүү-чэкчэрэҥнии,

Түүтүн-тумсун оҥосто

Чөчөчөккө олордо.

 

 

 

Кыһын

Е. Местникова

Ыччыы-ычча,

Эмиэ-эмиэ

Хаар-сиик,

Тыал-куус,

Тибии-хаһыы,

Силлиэ-боллоо,

Тумаан-имээн,

Уораан-аараан,

Бадыа-будус,

Будулус-идилис.

Ыччыы-ычча,

Чэҥ-муус,

Кырыа-кыаһаан,

Үргүөр-аргыар,

Аҥас-иҥэс,

Аам-даам,

Сирэй-аһый,

Мурун эмиэ,

Илии-атах,

Бары-барыта

Абытай-табытай.

Атара сиэлии,

Торҕо бөтөрөҥ,

Буут быстар,

Тыҥа баранар,

«Хаах-хуух»,

Бирикис-ирикис,

Куучур-хаачыр,

Кыбырыс-ибирис,

Дьиэҕэ дьылыс,

һуу-уу!

 

Күһүн

Е. Местникова

Хатыҥҥа киирэн

Дьоп-дьоп,

Тииккэ киирэн

Дьоп-дьоп,

Биирдии маспыт

Тып-тап,

Тыабыт иһэ

Хоп-дьип,

Күһүн кэллэ —

Сүүр-көт,

Хомуна охсуо

Сып-сап,

Кэлээт ааһыа

Сус-сус,

Оччоҕо эмиэ

Суй-сай,

Тыабыт иһэ

Суй-сай,

Биирдии маспыт

Сулугур,

Тохтуо суоҕа

Кут-сүр.

 

Салгын түстэ

Е. Местникова

Ирим-дьирим

Биэрэс тэбэн,

Дьиэрэи ойон,

Сайа көтөн,

Курдат киирэн,

Ыраас салгын,

Дьэнтсэһийэ,

Дьэргэһийэ,

Тырымнаата,

Дьиримнээтэ,

Чаҕылыйда,

Мичилийдэ,

Дьикти буолла,

Иһилиннэ,

Кутулунна,

Туймаарытта,

Саймаарытта,

Эймэһиттэ,

Эймэлдьиттэ,

Ыҥырда,

Угуйда,

Уһуйда,

Дьүһүйдэ.

 

Былыргы чабырҕахтар

С. Зверев

I

Этэҕэ-тэтэҕэ,

Иэрэҥ-дьиэрэҥ,

Холкуй-илкий,

Кубулуҥ-дьибилиҥ,

Бадыа-бүдүө,

Балаҕан дархан,

Оонньуур баҕана,

Орулуур дохсун,

Дарҕана кээдэн,

Тардар сыарҕа,

Чуо-чуо чолбон,

Эрэгэйэ дьэргэн,

Уодаҕана дорҕон,

Хоочугур-уучугур,

Куобаҕым куттаҕа,

Моҕотойум буута,

Тииҥим тиҥилэҕэ,

Көҕүллээҕим көхсө,

Чымырын-маарын,

Оллоон буку

Лас-лас-лас.

II

Иэрэн-дьиэрэн,

Элэкээт-тэлэкээт,

Хаадьын-харгыа,

Доҕуруй дохсун,

Дорбоо удаҕан,

Аххан наарай,

Буурай-сиэрэй,

Куллур-халлыр,

Миэрэй-маарай,

Микитэ-махата,

Устунан-кэстинэн

Уранай-тэрэнэй,

Сордоҥ ойуу,

Сотото бэйбэс,

Хатыы-ситии,

Хараҕа эрилис,

Хаххан сахсас,

Эрэмээт-тэрэмээт,

Элэгэй-нэлэс,

Этэн-тыынан

Тын-тыҥ-тыҥ.

III

Кыптый буута,

Кыталык түөһэ,

Кыдама төрдө,

Кылыйа сүүрүк,

Кылар харах,

Ыаҕас ымдаан,

Чабычах алаадьы,

Кытах хоргун,

Кырбас этим,

Тымтай балыгым,

Кыпчыгыр Өлөксөй

Кыҥ-кыр түөрэх.

 

Тоҥ харыйа

М. Наумовский

Лабаалыын лабыччалыын

Ток харыйа биир,

Лабаалыын лабыччалыын

Той харыйа икки.

Лабаалыын лабыччалыын

Тон харыйа үс,

Лабаалыын лабыччалыын

Тон харыйа түөрт.

Лабаалыын лабыччалыын

Тон харыйа биэс,

Лабаалыын лабыччалыын

Тон харыйа алта.

(салҕанан бара турар).

 

Хоһуйуу чабырҕах

Г. Ребров

Ыта үрбүт,

Атын баайбыт,

Атаҕын тэбэммит,

Аанын аспыт.

Таҥаһын ыйаабыт,

Лаайкы оҥорбут,

Табааҕын тарпыт,

Чаайын испит,

Куһуогун сиэбит.

Кырабаакка олорбут,

Кымыһын испит,

Кырыымпанан оонньообут,

Кырыбыайканан тарааммыт.

 

Чабырҕах

 

Этиһиик Элиэнэ,

Этиһэр идэҕин

Эмтэнэн кэбис,

Эрэмньилээхтик үлэлээ,

Эйэлээхтик олор.

Хобуоччу Хобороос,

Хобулуур идэҕин,

Куһаҕан быһыыгын

Холдьоҕон кэбис,

Көхтөөхтүк үлэлээ,

Көрсүөтүк сырыт.

 

Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара/ хомуйан оҥордо И.К. Попов. – 2-с таһаарыы, уларыйыылаах. – Дьокуускай : Айар, 2021 – 97-117с.

 

ЧАБЫРҔАХТАР

Чабырҕах — саха норуотун тылынан айымньытып биир саамай сытыы, көрдөөх-нардаах, сатирическай көрүҥэ. Олоххо баар быһыыны-майгыны, итэҕэһи- быһаҕаһы, куһаҕан көлдьүн майгыны-сигилини, олох, үлэ күлүк өттүн уус-уран бэргэн тылынан хоһуйар. Хас биирдии чабырҕах бэйэтэ туспа кэпсиир, хоһуйар ис хоһоонноох, тиэмэлээх.

Тас киэбинэн хоһооҥҥо маарынныыр, дохсун сүүрүктээх үрэх курдук, субуруччу түргэнник, лыбыгы- раччы этэн толоруллар, быыһыгар ырыалаах, киһини үөрдэр-көтүтэр, абардар-саатырдар, өрө көтөҕөр.

Оҕолорго аналлаах чабырҕахтар кинилэр тылла- рын-өстөрүн имитэр, сайыннарар, билэр-көрөр баҕала- рын көбүтэр, бэргэн этэр санаата, субу хараххар көстөр гына ойуулааһына, көрө-көрүдьүөһэ, күллэрэрэ-үөр- дэрэ, сытыы тыллара улахан интэриэһи тардар.

 

Эргэ уонна саҥа

 

1

 

Күлүм аллай,

Мичик тыргый!

Күндү сэгэр,

Көрдө истиий,

Кэчигир тиис

Кэпсээннэрин,

Обуйук уос остуоруйатын,

Далла кулгаах

Сэгэлдьийэн,

Кыраҕы харах

Чыпчыҥнатан,

Дьандыр-индир

Чабырҕахпын

Истэ-көрө сэргэхтээн.

Көппөт көтөр,

Сүүрбэт-сүүрэр үйэтэ,

Олох устар,

Киһи сайдар,

Майгы тупсар,

Сигили көнөр.

 

2

 

Кэччэгэй Кэтириис,

Ымсыы Ылдьаа,

Албын Алааппыйа,

Хобуоччу Хобороос,

Күнүүһүт Көстөкүүн,

Ыстырыыс Ылдьаа,

Уоруйах Огдооччуйа,

Омуннаах Омуос,

Сэлээр дьэллик

Сэбирдэх Дьэбдьиэй,

Иирбит куртах,

Иһээччи Испирдиэн,

Кураанах саппыйа,

Хаартыһыт Хаппытыан,

Өһүргэс Өрүүнэ,

Киһиргэс Кирилэ,

Уордаах Уйбаан,

Хабыаччы Харытыан,

Быдьар Былатыан,

Бардам Баһылай,

Түүлээх Түмэппий,

Биттээх Миитэрэй,

Өмүрэх Өрүүнэ,

Мэнэрик Биэрэ Быыра быһыннылар,

Этириэс эһиннилэр.

 

3

 

Билигин:

Өйдөөх Өлөксөөс,

Мэйиилээх Мэхээс,

Нарын Настаа,

Талба Татыйаана,

Аламаҕай Алааппыйа,

Суруксут Ньукулай,

Ырыа Ыстапаан,

Үҥкүүһүт Өрүүнэ,

Хоһоонньут Хонооһой,

Хоһуун Хобороос,

Былаанньыт Былатыан,

Тракторист Тамара,

Хамбайньыар Хабырыыс,

Суотчут Суоппуйа,

Учуутал Уйбаан,

Биһиэнэ буоллулар

Бастыҥ дьоннорбут.

 

                                  К.Г. Сергеев.

                    Н.Т. Степанов суруйуута

 

Күөх Көппө

 

Баата мэйии,

Матаар уҥуох

Күөх Көппө,

Күтүр өстөөх,

Киэҥҥэ киирбэт,

Кыараҕаска кыбыллыбат,

Этиигэ истибэт,

Саҥаҕа саантаабат,

Үөрэҕи өйдөөбөт,

Үөрүүгэ уолуйбат,

Кэлиини кэлгийэр,

Барыыны баайар,

Тахсар үлэни баттыыр,

Кэлэр кэскили кэлгийэр,

Үлэ суолун мэһэйдиир,

Үлэ төрдүн бүөлүүр,

Туһалааҕы дуомнаабат,

Наадалааҕы дьаһайбат,

Көргө эрэ баҕалаах,

Күлэр эрэ дьарыктаах,

Сэлээр-мэлээр майгылаах,

Сыыллар сыылба сырыылаах.

 

Сарсыарда аайы

Айакканан дьарыктанар,

Киэһэ ахсын

Сэллик өлүүнэн сэһэннэнэр,

Харах ыарыһах буолан,

Хаста-сотто сылдьар,

Үөс ыарыһах буолан,

Өкчөччү туттан дьүһүлэнэр.

Буорту буолбут мутукча,

Ситэн үүммэт сибэкки

Орон аайы сытар,

Улук буолан нуоҕайар.

Ааранан араатар,

Бэтэрээнэн бэлэс,

Кыайбыттыы кыҥынайар,

Хоппуттуу чубугуруур,

Үлэлээбит курдук дьүһүлэнэр,

Дьаһайбыт курдук дьаабыланар,

Сиикэйинэн сиэлэр,

Аатыгар аалаҥныыр,

Аҕылаһа атыыһыт,

Мэҥилэһэ бэргэһэ,

Дуомугар уруучука,

Аатыгар харандаас,

Сай кыраабыл,

Солко хотуур,

Ааратааҥы атырдьах,

Айыы саҥнаах Күөх Көппө.

 

                                       С. Зверев.

                 Г.М. Васильев суруйуута

 

Үлэҕэ ыҥырыы

 

Хаҥсыатыы харсыаты

Харлаампый Молоочуок,

Хаарыаннаах бэйэлээх

Хаҥалас былчыҥнаах

Киһи аймах кэскилэ,

Дьон аймах тускула.

Үллүбүт элбэх үп,

Баллыбыт баһаам баай,

Туу маһын киспэтэ

Тулаайах буолааччы,

Киһи иһин киспэтэ

Килиэп диэн үүнээччи.

Үөрэниэҥ да аһыаҥ!

Үлэттэн куотума,

Үгэҕи булума,

Бэскигин тараанан,

Бэлэми булбаккын,

Күүлэйи батыһан,

Күн көрүн көрбөккүн.

Кыһыл уол кытаныас,

Туҥуй уол тутаныас,

Тур, барыах үлэлиэх,

Туһалаан абырыах…

 

                           С.И. Лыткина

 

Муода

 

Муода диэни

Истиэ эрэ кэрэх,

Иннигин ылыа,

Этитиэн эрэ кэрэх

Эпсэри кууһуо,

Булунуу муҥнуо,

Сэҥээрии элбиэ,

Ымсыырыы ыраатыа,

Ылларыы ыксатыа,

Түүнүн түбүлээн

Түүлгэр киирэн,

Күнүһүн хаадьылаан

Хараххар көстөн,

Эрийсэн эккэлээн

Эҥэриҥ элэйиэ,

Тилэри тиэстэн

Тилэҕиҥ тэстиэ,

Буларгын кытта

Моһуона уларыйан,

Сүпсүлгэн саҕана

Сезона ааһан,

Мэнийии кэмигэр

Бэрдэ мэлийэн,

Суудайыы түгэнигэр

Суолтата сүтэн,

Саҥаҕа сананнаран

Атыҥҥа аралдьытыа,

Көлдьүҥҥэ көҕүтэн,

Көҥдөйгө туттаран,

Уоту кыбыннаран,

Халахайга харбатан,

Солкуобайы суйдуур,

Хармааны хастыыр,

Кырдьыга даҕаны

Кыраһыабайга кыттыһар,

Бастыҥҥа бараалаһар,

Наһааҕа тардыһар,

Үтүөҕэ үөрдүһэр

Эгэлгэ элбэх

Хаадьы халыҥ,

Тииһик дэлэй,

Моһуок буолунай,

Ол барыта —

Муодаҕа мускуттаран,

Ол барыта —

Кырааскаҕа кыаттаран,

Ол барыта —

Албыҥҥа аралдьыйан.

 

                            Е. Местникова

 

Ханнык тылларый?

 

1

 

X букваттан саҕалыаҥ —

Халлаан үөһэнэн

Халыҥ үөрүнэн

Халлыгыраһан ааһыа.

Г-ны бастатыаҥ —

Тылыҥ уларыйыа,

Өрүскэ, хайаҕа

Өрөһөлөнө сытыа.

Б-ны бастатыаҥ —

Балыыһаҕа барыаҥ,

С-тан саҥарыаҥ —

Ыраас күөххэ хаамыаҥ!

(Хаас, таас, баас, саас)

 

2

 

Кинини А-ҕа эптэххинэ,

О-ҕо эппиккин сиэҕэ,

Оттон Ы-га эптэххинэ,

Э-ҕэ эппиккин сиэҕэ!

(Ат-от, ыт-эт)

 

3

 

Бүтүннүүтүн ааҕыаҥ —

Үөрүөҥ-көтүөҥ, ыллыаҥ,

Биир букваны быраҕыаҥ —

Иһигэр сытыаҥ, сынньаныаҥ,

Иккини ылан кэбиһиэҥ,

Искэҕи, өлү сиэҥ,

Үһү, баҕар, көҕүрэтиэҥ —

Үйэлээх сааскар иһиэҥ!

(Хотуу, отуу, туу, уу)

 

* * *

 

Көнөтүк аах —

Күн күлэ тахсыыта

Күлүмнүү сытыа.

Төттөрү аах —

Түҥкэтэх тыаҕа

Түбэһэн ааһыа!

(Сиик, киис)

 

Өскө наһаа баҕарыаҥ

 

Өскө наһаа баҕарыаҥ,

Наһаа күүскэ кыһаныаҥ —

Баҕарбыккын толоруоҥ,

Санаабыккын оҥоруоҥ!

Өскө наһаа баҕарыаҥ —

Күүстээхтэн күүстээх буолуоҥ,

Сулустарга айанныаҥ,

Муоралары унуордуоҥ.

Өскө олус кыһаныаҥ —

Барыны-бары сатыаҥ,

Борокуоту салайыаҥ,

Тракторы урууллуоҥ.

Өскө наһаа баҕарыаҥ,

Наһаа күүскэ кыһаныаҥ —

Өйдөөхтөн өйдөөх буолуоҥ,

Күүстээхтэн күүстээх буолуоҥ!

 

                                     П. Тобуруокап

 

«Баай» оҕо

 

Сиидэркин түөһүгэр,

Сэттэ-аҕыс сиэбигэр,

Бартыбыал иһигэр

«Баай» диэн үлүгэр:

Токуйбут тоһоҕо,

«Токууккай» тобоҕо,

Туус тууйас оҕото

Туой оҕус сотото,

Дьэбиннээх ылтаһын,

Тиит мастан хаптаһын,

Кэнсиэрбэ бааҥката,

Хоруопка хаппаҕа,

Алдьаммыт бытыылка —

Араас уон балыыҥка!

Сиэптэрин айаҕа

Сиритэ барбыттар,

Бартыбыал муннуга

Тэһиттэн хаалбыттар,

Баайдара, маллара —

Барыта быкпыттар!

Тэтэрээт, кинигэ

Сордоммут киһитэ:

Үс хонук иннинэ

Үрэллэр «бэйэтэ».

 

                          П. Тобуруокап

 

Мэнигийээн-мэникчээн

 

Мэнигийээн-мэникчээн —

Михайлов Филипчээн

Оскуолаттан тахсаатын,

Олбуор аанын ааһаатын

Ойуоккалыыр, ыһыытыыр,

Оҕолору хатыйтыыр.

Ити ыты сырыста,

Илби түһэн арахта,

Ол куосканы батыста,

Уонна хаста оҕутта,

Хаатыҥката баллайда,

Хайыһардыы хантайда.

Киэһэ тиийэн кэлбитэ,

Ийэтигэр киирбитэ:

Уолуктара нэлэстэр,

Тимэхтэрэ мэлистэр.

 

                              П. Тобуруокап

 

Былыргы чабырҕахтар

 

Этэн-тыылан,

Эрийэн-мускуйан,

Эбэн-сабан,

Эҕийэн-чоҕуйан,

Нууччал аан — сахал аан

Пиэрибэй начаала,

Бодуруобунай дьыала.

Лугу-лугалаасын

Дьиэлискэй-буолускай,

Сэттэ кээчирэ,

Килиэп аҥаара,

Нэдиэлэ буудьа,

Атыыр баһа

Аллырыыт-буллуруут,

Тый баһа,

Ыллырыыт-быллырыыт,

Кыыймыт үүт

Ычырыыт-мычырыыт,

Үрүҥ ынах

Үөл-дьүөл,

Хара ынах хаадьаа

Түөрт түгэн айаҕа,

Холуобунай бэрээдис

Бырыы да бадараан,

Ырдыы ыарахан

Два конь пропал,

Саам сатыы

Насыыла приехал,

Дьыала бэдээ

Успанник писал,

Күбүрүнээтэр подписал.

Дүө-даа,

Түҥ-таҥ,

Оллур-боллур,

Эдьэҥ-хоодьоҥ,

Үҥкүүлээхтээн,

Эри-буру

Дайбаахайдаан,

Эгэй-доҕой

Ыллаамахтаан,

Холбоон-илбээн

Хоһоонноохтоон,

Аалай-чаалай

Таҥнаахыйдаан,

Киҥкир-хаҥкыр

Саҥараахыйдаан,

Элэҥ-сэлэҥ

Илдьэстээх,

Мунньан-тараан

Муруннаах,

Сүүрэн-көтөн

Сүүстээх,

Хааман-сиимэн

Харахтаах,

Сатаан-симээн сарыннаах,

Хабах бас,

Харчы сото,

Кыл күөмэй,

Кыа сыалыйа

Кыпчыгыр Ыстапаан,

Кылыыһыт Сүөдэр,

Чабычаҕынан Дьарааһын,

Мэмэһээнинэн Миитэрэй,

Холлоҕоһунан Кууһума,

Ордугун хостуон,

Эбиитин этиэн,

Даары дархан

Дабыкы доҕолоҥ.

Хоҥ-хоҥ,

Хомуту-дьимики,

Көкөтүн көкө быраан,

Муччутун луччу булаҕай,

Эриэккэһэ итинник,

Эбиитэ маннык.

Ымай ыллаа,

Күлүм күндээр,

Көрүүй-истиий,

Сытыы чаҕыл,

Оргуй-чоргуй,

Ньиргиэн-дирбиэн тыаһын

Ууһун сыбар сыһыар.

Сытыы сылбын

Кыыһын туойууй,

Уйгу дуораан

Уолун хоһуй,

Омоон-томоон,

Онон-манан,

Эримэ-дьиримэ,

Элэкэт-чэрэкэт.

Куспун-хааспын,

Хатыйа-бутуйа,

Маҥан хопто хотуой

Аатыгар алгыс,

Дуомугар тойук,

Биһирэммэт кэпсээн,

Устунан-кэстинэн,

Ураанай кэрэнэй,

Сордоҥ ойуулаах сотото

Бэйбэс хатан битийдин.

Хараҕа эриэн

Эрэсиэн-тэрэсиэн,

Бэһиэлэйгэ эрэ кэпсэл,

 

Күлүүгэ эрэ көрдөрүү,

Даралыс ханчаа,

Адаҕана бэргэн,

Ааттаах ойбон,

Аата тойук буоллунууй,

Сөмөөр иккис саап сарай,

Лөҥкүр иккис күндээрэй,

Саха баһа сабарай,

Эмньик кулун

Эмэкэт саахымат,

Биэс атах

Бэрэҕинэ-сараҕына,

Талыы талба

Онуо дэгэрэҥ,

Эһэгээ дэгдэс,

Төбөтө өрүкүс,

Хаадьы харгыс,

Доҕулдьуйа дохсун

Дорбос удаҕан,

Чуо-чуо чолбон,

Чоҕурҕана бэргэн,

Эримэх тый эмэҕэс,

Дьыраа хоҥку батыйа,

Хаппыт өттүк харыйа,

Биитэ маҥан,

Хайа, доҕоор,

Кыптыый буута,

Кыталык түөһэ,

Кыдама төрдө,

Чабычах алаадьы,

Ыаҕас ымдаан,

Уон булас от.

 

* * *

 

1

 

Этэҕэ-тэтэҕэ,

Иэрэҥ-диэрэҥ,

Холкуй-илкий,

Кубулуҥ-дьибилиҥ,

Бадыа-бүдүө,

Балаҕана дархан,

Оонньуур баҕана,

Орулуур дохсун,

Дарҕана кээдьэҥ,

Дар-дар сыарҕа,

Чуо-чуо чолбон,

Эрэгэйэ дьэргэн,

Уодаҕана доҕолоҥ,

Хоочугур-буучугур,

Куобаҕым куттаҕа,

Моҕотойум буута,

Тииҥим тиҥилэҕэ,

Көҕүллээҕим көхсө,

Чымырыы-маарыы,

Оллоон буку,

Лал-лас-лас.

 

2

 

Оҕуу чоочук,

Эгий эрилик,

Маадьаҕар Байбал,

Чуллук Чуучай,

Хаскай тэлэмээт,

Ытырар-даҕайар,

Дар-дар сыарҕа,

Дарҕана кээдьэҥ

Диэхтиибин, Диэхтэрэ!

 

3

 

Орубуй удаҕан,

Орулуу дохсун,

Илин дойдум,

Иэдьэгэй-миэдьэгэй,

Наһатыыр кэдьэрэҥ,

Мускуу-таскыы,

Суола төрдө

Тиҥ-тиҥ Буолбута,

Буолуоҕа.

 

4

 

Нэлэгэр Өлөксөй,

Хобуоччу Хобороос,

Топпотох Дороппуун,

Чолоор Кууһума,

Таанаха Былатыан,

Түргэн Ылдьаа,

Дуоҕас Баһылай,

Мэнэрик Миитээ

Диэхтэрэ, Диэхтиибин.

 

5

 

Иэрэҥ-дьиэрэҥ,

Элэкээт-тэлэкээт,

Хаадьыы харгыс,

Доҕулуй дохсун,

Дорбоо удаҕан

Аххан наарай,

Буурай-сиэрэй,

Күллүр-халлыр,

Миэрэй-маарай,

Микитэ-махата,

Устунан-кэстинэн

Уранай-тэрэнэй,

Сордоҥ ойуу,

Сотото бэйбэс,

Хатыы-битии,

Хараҕа эрилис

Хаххан сахсас,

Эрэмээт-тэрэмээт,

Эгэлэй-нэлэс,

Этэн-тыынан

Тыҥ, тыҥ, тыҥ!

 

6

 

Хаартыһыт Хабырыыс,

Баарыччыт Балбаара,

Куруускаһыт Кууһума,

Итирик Испирдиэн,

Тустуук Ньукулай,

Сүүрүк Сүөдэр,

Хапсаҕай Хабычча,

Арбаҕар аҕабыыт,

Чолоҕор лөчүөк,

Топпотох ойуун,

Туолбатах кулуба,

Кэрээхэ кинээс

Диэтилэр, Диэхтэрэ.

 

7

 

Куоҕаһым куолаҕа

Кураҕаччым моонньо,

Мэкчиргэм мэйиитэ,

Хахханым хараҕа,

Хааһым атаҕа,

Киргилим кэтэҕэ,

Тоҥсоҕойум тумса,

Оролуоһум ойуута

Этэллэр,

Этиэҕим.

 

8

 

Күлүмэним үөһэ,

Кумаарым куолаһа,

Ыҥырыам ырыата,

Тоноҕоһум тойуга,

Ньалаҕайым саҥата,

Тигээйим уйата,

Этэҕэм эриэнэ

Кэпсиэхтэрэ, Кэпсээтилэр.

 

9

 

Турулуу-тырылыы

Туран олорон,

Туойан-ыллаан,

Туора-маары,

Туолбат-топпот,

Толбон солкону,

Соххор харах,

Сордоох ойуун,

Эгили-бугулу,

Эрийэ-хатыйа,

Иҥнэри барда,

Эстэн эрэр

Эргиэнэ дьэргэл,

Эмиэ тутайа

Эргийэ дьиэрэҥкэй,

Эмньик кулун,

Эминньэх тарбыйах

 

Дэһэллэр,

Дэһэллэр!

 

10

 

Кыптыый буута,

Кыталык түөһэ,

Кыдама төрдө,

Кылыйа сүүрүк,

Кылар харах,

Ыаҕас ымдаан,

Чабычах алаадьы,

Кытах хоргуй,

Кырбас этим,

Тымтай балыгым,

Кыпчыгыр Өлөксөй,

Кыҥкыр түөрэх.

 

11

Сараҕар Маарыйа,

Саар Көстөкүүн,

Салҕылыкы бүүчээн

Саныыра Бөтүрүөп,

Уот куйаар

Бэстээх кинээһэ,

Бэтэмэтэ суруксут.

 

                         С. Зверев

 

Чабырҕах

 

(Бөлөҕүнэн ааҕыыга)

 

                                        Бары:

Чыпчаххайдаах,

Чаҕаан тыллаах

Чабырҕахсыт сааһылан,

Чабырҕаччы этиллэн,

Чан төрдүгэр дьааһыйан,

Чаҕыт, дьулат,

Чаҕылхайы, кэрэни

Чахчы хайҕаа!

                         Маҥнайгы ааҕааччы:

Киһи киибэһэ

Киһиргиибин диэн,

Кирсэ быстыбыта,

Кириэһэ килбэйбитэ,

Кэскилэ самныбыта,

Кэнчээритэ кэхтибитэ,

Күлэ көппүтэ,

Күлүгэ сүппүтэ,

Кырыыска турбута,

Кырамаҥҥа этиллибитэ,

Кырдьык кыайан

Кылбайан тахсыбыта,

Кыһыл былааҕа

Кытыаста умайбыта,

Күннээх эйэ

Көй үгүс холууба

Күн сирин үрдүнэн

Күйгүөрэ көппүтэ,

Киһи аймах күдэҕин

Кэлэр кэскилгэ түмпүтэ.

                                Бары:  

Түмэр, Түмүөҕэ!

Эйэ сэриини

Эрэниҥ көмүөҕэ!

                      Иккис ааҕааччы: 

Ол иһин

Охсуулаах үлэ

Олоҕу симээн,

Оһуорун ситэрэн,

Очуос курдук

Охтубат түстээн,

Олуга кэҥээн,

Оҥкула тупсан,

Оҥоруута үрдээн

Оргуйан иһэригэр

Оҕолор эмиэ

Олус кыһанабыт,

От үлэтигэр —

Охсобут, мунньабыт,

Оҕуруокка түмсэн

Оҕурсуну, моркуобу

Оҕолуу көрөбүт,

Ой-бото үүнүүнү

Оҕуурдаан ылабыт.

                                             Бары:

Ылбыппыт,

Ылабыт,

Ылыахпыт!

                                Үһүс ааҕааччы:

Ол эрэн,

Ол эрэн,

Оскуола иһигэр

Ордуос оҕолор

Олороллор,

Охсууну оҥорор

Омнуоларын билбэттэр.

Оруо маһы

Ортотунан

Оттомо суох

Оройдорунан көрөллөр:

Охоноос оҕо

Олорор остуола

«0» букванан

Ойута быһыллан

«Оһуордаммыт» буолар,

Ону эттэххэ

Отой мэлдьэһэр.

Огдуус кыыс паартата

Оргул курдук бөхтөөх,

Ол-бу ойуу

Олус да хойуу.

Ол туһунан кэпсээтэххэ,

Охсурҕалана түһэр.

О, доҕоттоор,

Олус мара,

Олус сүөргү,

Олору оҕолоор,

Ончу быктарыммакка

Оннуларыттан ылгыахха!

                                          Бары:

Ылҕаабыппыт,

Ылгыыбыт,

Ылгыахпыт!

                              Төрдүс ааҕааччы:

Ок-сиэ,

Оҕолор эрээри,

Отон саҕа эрээри

Онно-манна хоройон,

Оройон,күрэнэн

Оскуола кэннигэр,

Олбуор хаххатыгар,

Оҥостон табахтыыр,

Оборор-соппойор

Олус да куһаҕан,

Олус да түктэри.

Олоҕу кылгатыы

Омсолоох суолугар

Ол устар буруолуун

Олорсон киирээри,

Оройдоон көрбөккө

Охсуллар иэдээни

Оҕолоор, умнумаҥ,

Оҕурук алыптаах

Охторор албастаах

Ол күдэн тумаҥҥа,

О, ончу умсумаҥ,

Ооҕуйдуу илимнээх,

Оҕуурдуур идэлээх

Ол дьаакка, табахха,

О, дьукку саантаамаҥ!

                                             Бары:

Саантаамаҥ,

Саантаамаҥ,

Саргыттан матымаҥ,

Сырдыктан

Саһымаҥ!

                         Бэһис ааҕааччы:

Үлэбит биһиэнэ —

Үөрэх, үөрэх,

Үчүгэйдик үөрэнии

Үрдүк сорук,

Үгүс билии,

Үгэс курдук,

Үтүө кынат —

Үөһэ көтүтүө,

Үөрүүгэ тиэрдиэ,

Үрүҥ күн аннын

Үрүҥ илгэтин

Үксэтэр үлэ

Үтүмэн күүһүн

Үктэлин ууруо,

Үмүөрэр көҕүн

Үрдэтэ туруо.

Үчүгэй,

Үчүгэй,

Үчүгэй да буолсу!

Үөрэххэ кимиэххэ,

Үөрэҕи билиэххэ,

Үрдээн иһиэххэ —

Үүнүөххэ, үүнүөххэ!

                Бары:

Үүммүппүт,

Үүнэбит,

Үүнүөхпүт!

Үчүгэй өрүт

Үксүү турдун,

Үрүҥ санаа

Үрдээн истин,

Мара барыта

Малыйдын!

Мааны майгы

Баһыйдын,

Хара санаа

Хамылыннын,

Ханна даҕаны

Хаалбатын.

Онуоха бары

Олук охсон

Омсолортон босхолонон,

Олох уотун

Оттуоҕуҥ!!!

 

Саха фольклора : таабырын, өс хоһооно, чабырҕах, алгыс, остуоруйа, үһүйээн, номох / хомуйан оҥордо А. С. Тимофеева ; худуоһунньук Р.К. Марков  ; киирии тылы суруйда Л.С. Ефимова. – Дьокуускай : Айар, 2022. – 26-36 с.

 

 

Тыллаах буолар чабырҕах

 

Иирбэ-таарба эриллэҕэс,

Истээн-тастаан бүгүллэҕэс,

Тоҕус төгүл тоһуттаҕас,

Токур-бокур олуллаҕас

Тыллаах буолар чабырҕах.

Чабырҕахсыт тыла сымса,

Чабырҕахсыт тыла сытыы,

Чабырҕахсыт тыла ыраас,

Чабырҕахсыт тыына уһун

Буолуох тустаах, атастаар.

 

                                                    [14, 35]

 

Мэник уол туһунан чабырҕах

 

Одо киһи

Онно-манна

Олой-чолой

Оонньоохолуур

Килбиэн сандаар

Күнэ киирэн,

Киэһэ буолан,

Кини киһи

Күлүк сиргэ

Күлэр-салар,

Көҥүл баран

Көтөр, ойор,

Көтүөккэлиир,

Көрүлээхтиир,

Сырбан татай

Сылдьар сирин

Сыттаах курдук

Сыымайдаахтыыр.

«Сыыһар» диэни

Сытаан билбэт

«Сытыы» уолбут

Сыһыгырыы

Сыспарыйар.

Ханна кини

Хаадьах гынар —

Хатан-чаҕаан

Хаһыы буолар.

Оотой-тоотой

Одолору

Охсуталаан

Орулатар,

Ийэ этэр —

Иннин ылбат,

Ада буойар —

Абыраабат.

Дьүдьэх таҥас,

Дьүһүн-бодо,

Дьэбэ сирэй,

Дьэллик киһи

Дьиэгэнийэр.

 

                                                 [4, 26-27 е.]

 

Кыыс чабырҕаҕа

 

Үһүйээн

Номох

Остуоруйа

Ааман-ньааман,

Архан гиэнэ,

Хоптон гиэнэ,

Хочору-бичэри,

Көнтөс көдөнө,

Көдьүнү маҕана,

Эмэчэн-чэҥэчэн.

Эптэл-тэптэл

Бытырыыстаах быалаах,

Хаҥырастаах хамнатардаах,

Олороро оһуордаах,

Симэнэр симэхтээх,

Таҥнар таҥастаах,

Чаҕардаах,

Талбардаах талах олох мастаах,

Хаҥырҕастаах хаппахчылаах,

Сэттэ быт тириитэ бүрүөһүннээх,

Ньыха ньыхаарыскай кыыс,

Былыты быһа сүүрбүт

Бырдьа эриэн оҕустаах,

Халлааны хайа сүүрбүт

Хара саадьаҕай ынахтаах,

Сыҥ-сыҥ боросуун

Оҕонньор аҕалаах,

Күрбэй татай

Күтүөттээх

Күн хара кыыс буолабын!

 

                                                                    С.И. Боло суруйуутуттан

                                                                                          [13, 269 с.]

 

Киһиргэс киһи

 

Тахсар сардаҥаны

Доруобунан кыҥаабыт

Дьорҕоот төрүттээх,

Олох долгунугар

Олорсон ыраатарга

Оройдообут бэйэлээх;

Аан дойдуну

Арҕара анаараары

Ачыкы харахтаммыт,

Кый дойдуну

Кымаардары билээри

Кырдьык-хордьук хамсаммыт;

Биллэрик оронтон

Быкпатах эрээри,

Билиилээххэ холунар,

Дьону үтүктэн ойоҕостон

Дьоһуннана-дьоһуннана

Дуона суохха чоргуйар;

Кириитикпин дэнэн

Кирсэ быстыбыт,

Ырыаһыппын диэн

Ыыс ыспараанньалаах,

Хайҕал, аат-суол түүллээх,

Ханнык эмэ кэмнээх;

Тиритэн-тиритэн

Тирэҕэ элэйэр,

Тиэргэнин иһигэр

Тэллэҕэ тэлээрэр

Киһиргэс, көтөр-түү

Киһи баара үһү.

 

                                                      [4, 25 с.]

Билбит-көрбүт

 

(Дъүлэй Бүөкээн чабырҕаҕыттан быһа тардыы)

 

Кынаттаах кырасыабайын

Кыталыктан ордук

Кырасыабай куоластаах

Кыылы көрбөтөҕүм.

Хотоҕойдоох боһомотуттан

Кубаттан ордук

Куорсуннаах толуутун

Чопчу көрбөтөҕүм.

Тыҥырахтаах кырдьаҕаһа

Бар дьаҕылтан ордук

Баһаам улахан

Тынырахтаах көтөрү

Быыһаан көрбөтөҕүм.

Хабан ылар хаадыат

Хапсаҕай айахтаах,

Туораабыты тоҕо тардар

Торҕон бөрөттөн ордук

Дохсун ороскуоттаах кыылы

Дуол билбэппин.

Ардай аһыылаахтан,

Куһаҕан киҥнээхтэн

Хагдаҥ эһэттэн ордук

Хардааччы кыылы харахтаабатаҕым.

Кынаттаах кытыгыраһа

Кырбыйтан ордук

Кытыгырас кыылы

Кыайан билбэтэҕим.

Сиппитин сиир сигилилээх,

Туппутун тоҥсуйар удьуордаах,

Морускуойунан

Мохсоҕолтон ордук

Модун кыылы

Булан көрбөтөҕүм.

Боһомо бултан

Улуу буур тайахтан ордук

Ботуччу булду

Булан көрбөтөҕүм.

Кынаттаах кыратыттан

Өлөҥ хабдьытыттан ордук

Кыра көтөрү

Кыайан көрбөтөҕүм.

Сынтарыйбат тумустаахтан

Киргилтэн ордук

Сыппаабат тумустааҕы

Сытаан билбэппин.

Сытыы тиистээхтэн

Куобахтан ордук

Сыппаабат тиистээх

Сылайбат сыҥааҕы

Сыаналыы саныыбын.

 

 

П.Д. Кузьмин суруйуутуттан. 1939 с.

[4, 21 с.]

 

Дьиэ сүөһүтүн туһунан

 

Туйахайа,

Тобукуйа,

Бэрбээкэйэ,

Сүһүөхэйэ,

Сотокойо,

Уллуката,

Самыыкайа,

Саарыкайа,

Тоноҕоһо,

Сиэликэйэ,

Көҕүлүкэйэ,

Кулгаахайа,

Харахайа,

Муннукайа,

Тииһикэйэ,

Тылыкайа,

Куолайыга,

Сүрэхэйэ,

Сүлүүкэйэ,

Ханныкайа,

Быарыкайа,

Бүөрүкэйэ,

Кутуруга!

 

                                                                                             Г.У. Эргис суруйуутуттан [4, 17 с.]

 

 

 

 

Сирдэр-дойдулар тустарынан

 

Былыргыга да,

Билигин да

Модун оҥоһуутунан

Москуобаттан ордук

Муҥутуур куорат баарын

Өйдүөн-дьүүллээн

Истибэтэҕим.

Дьулааннаах

Уһун хонуута

Ту псу бут,

Кэнтсэмэлээх

Киэҥ хонуута

Сиппит

Алта үөстээх

Өлүөнэ өрүстэн

Ордук

Хотугу дойдуга

Улуу үрэҕи

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Кырылас кыдьымахтаах,

Кыһыл кумах кытыылаах,

Кылырыйар чысхааннаах,

Кыыппах таас кыһарҕаннаах,

Күөх тиит көмүөллээх,

Сиик туман сипсиэрдээх,

Өҥнөөх сарыы үктэллээх,

Аарыгар халҕаһалаах,

Аан туман аргыардаах

Хоту сир уһугар

Аллантан ордук

Улуу үрэҕи

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Эскэх тый

Эҕии кутуруга

Эдэрдэстээх,

Ороһу кулун

Уйуллаах

Кутуруга

Уруйдаах,

Чахчырҕалаах

Кулун

Саппайдаах

Кутуруга

Дьаралыктаах,

Баарадай

Атыыр оҕус

Лиҥкинэччи

Мөҥүрүөбүт,

Баараҕай атыыр

Барылаччы

Кистээбит

Тамалҕаннаах

Талахтаах

Таатта алаастан

Ордук алааһы

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Бороҕон улууһугар

Бүлтэччи көстүүтүнэн

Өксөкү кыыл курдук

Утарыта дьохсооттоһо

Олорор

Икки таҥара дьиэлээх

Мүрү эбэттэн ордук

Үтүө сири

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Мэҥэ улууһугар

Төгүрүччү көстүүтүнэн

Төҥүлүттэн ордук күөлү

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Чараҥнаах сиртэн эрэ

Үс көс усталаах

Мэндэҥэ чараҥын

Курдук чараҥы

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Сыһыыттан эрэ

Амма умнаһыгар баар

Саһыл Сыһыыттан

Ордук алааһы

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

Үрдүктэн эрэ

Аҕыс биэрэстэ үрдүктээх

Дьааны хайатын курдук

Таас хайа баарын

Өйдүөн-дьүүллээн

Көрбөтөҕүм.

[1, 126-128 с.]

 

Чабырҕах

 

Этиһиик Элиэнэ,

Этиһэр идэҕин

Эмтэнэн кэбис,

Эрэмньилээхтик үлэлээ,

Эйэлээхтик олор.

Хобуоччу Хобороос,

Хобулуур идэҕин,

Куһаҕан быһыыгын

Холдьоҕон кэбис,

Көхтөөхтүк үлэлээ,

Көрсүөтүк сырыт.

 

[14, 43 с.]

 

 

Былыргы чабырҕахтар

 

I

Этэҕэ-тэтэҕэ,

Иэрэҥ-дьиэрэн1,

Холкуй-илкий,

Кубулуҥ-дьибилиҥ,

Бадыа-бүдүө,

Балаҕан дархан,

Оонньуур баҕана,

Орулуур дохсун,

Дарҕана кээдэн,

Тардар сыарҕа,

Чуо-чуо чолбон,

Эрэгэйэ дьэргэн,

Уодаҕана дорҕоон,

Хоочугур-уучугур,

Куобаҕым куттаҕа,

Моҕотойум буута,

Тииҥим тиҥилэҕэ,

Көҕүллээҕим көхсө,

Чымырын-маарын,

Оллоон буку

Лас-лас-лас.

II

Иэрэҥ-дьиэрэҥ,

Элэкээт-тэлэкээт,

Хаадьын-харгыа,

Доҕуруй дохсун,

Дорбоо удаҕан,

Аххан наарай,

Буурай-сиэрэй,

Куллур-халлыр,

Миэрэй-маарай,

Микитэ-махата,

Устунан-кэстинэн

Уранай-тэрэнэй,

Сордоҥ ойуу,

Сотото бэйбэс,

Хатыы-ситии,

Хараҕа эрилис,

Хаххан сахсас,

Эрэмээт-тэрэмээт,

Элэгэй-нэлэс,

Этэн-тыынан

Тыҥ-тыҥ-тыҥ.

III

Кыптый буута,

Кыталык түөһэ,

Кыдама төрдө,

Кылыйа сүүрүк,

Кылар харах,

Ыаҕас ымдаан,

Чабычах алаадьы,

Кытах хоргун,

Кырбас этим,

Тымтай балыгым,

Кыпчыгыр Өлөксөй

Кык-кыр түөрэх.

[14, 42 е.]

 

Чабырҕах

 

(Биир тыынынан сылгыны хоһуйуу)

 

Тиис хамнатар

Дьэллик элэмэс,

Уос хамнатар

Уһун улаан,

Мурун хамнатар

Мускулла буулуур,

Иэдэс хамнатар

Эргиэлимэ элэмэс,

Харах хамнатар

Халыан хара,

Көҕүл хамнатар

Көндөрү көгөччөр,

Кэтэх хамнатар

Кэптэли кэрэ,

Сиэл хамнатар

Сиксиллимэ сиэр,

Арҕас хамнатар

Адырыын араҕас,

Хаппар хамнатар

Хаамыылаах хара,

Сүһүөх хамнатар

Сүрдээхэй сүүрүк,

Туйах хамнатар

Туллук тураҕас,

Бас хамнатар

Маанылаах манан,

Таныы хамнатар

Талыы дьаҕыл,

Унуох хамнатар

Улуу дьоруо!

Г.У. Эргис суруйуутуттан

[13, 271 е.]

 

Саха фольклора. Хомуруунньук Д.К. Сивцев оҥордо. (Якутский фольклор. Сборник) – Изд. 2-е. – Новосибирск: “Наука”. Сибирская издательская фирма РАН, 1996. – 267-272 с.

 

1

Мундууруйа

Солууруйа

Буһаарыйа,

Собооруйа

Хоспоруйа,

Кистээрийэ.

2

Уон ат олбуора,

Биэс ат бэлбиэрэ,

Субурута дьаарда,

Тиҥсирики кирдиэлэс,

Манчаарылааҕы баһынан,

Үөттээҕи үрдүнэн,

Талахтааҕы таһынан,

Өлөҥнөөҕү үрдүнэн,

Иирлээҕи иинэн сырыттым.

 

3

 

Үөн хоһооно

 

Абырдах-абырдах

Таатыр-таатыр,

Тахтйданна!

Кэйгэллэннэ!

Биэскэйдэннэ!

Уунаҥнаата!

Чырбаҥнаата!

 

4

 

КЫЫС ЧАБЫРҔАҔА

 

Ааман-ньааман,

Архан гиэнэ,

Хоптон гиэнэ,

Хочору-бичэри,

Көнтөс көҕөнө,

Көдьүнү маҕана,

Эмэчэн-чэҥэчэн.

Эптэл-тэптэл

Бытырыыстаах быалаах,

Хаҥырастаах хамнатардаах,

Олороро оһуордаах,

Симэнэр симэхтээх,

Таҥнар таҥастаах,

Чаҕардаах,

Талбардаах талах олох мастаах,

Хаҥырҕастаах хаппахчылаах,

Сэттэ быт тириитэ бүрүөһүннээх

Ньыха ньыхаарыскай кыыс,

Былыты быһа сүүрбүт

Бырдьа эриэн оҕустаах,

Халлааны хайа сүүрбүт

Хара саадьаҕай ынахтаах,

Сыҥ-сыҥ боросуун

Оҕонньор аҕалаах,

Күрбэй татай Күтүөттээх

Күн хара кыыс буолабын!

 

Бу түөрт чабырҕах төрдүөн С. И. Боло Муома оройцонугар сыл-

дьан суруйбутуттан, 1941 с.

С. Боло рукопиһа.

5

 

Кубулун-дьибилин,

Хоҥкул-иҥкил,

Ходьоҥ-идьэҥ

Хоһууннурда;

Иэрэҥ-дьиэрэҥ,

Эҥкил-күҥкүл

Ирдээн-суоллаан

Илбиһирдэ.

Бэрэмэдэй мээчик,

Ырыалаах ыстакаан,

Үөрүүлээх үрүүмпэ,

Мааны да барахсан

Манастыыр кириэһэ,

Маньыара арыгы,

Үтүө да барахсан,

Үрүүмпэ үөрүүлээх,

Өҕүтэр идэлээх,

Арбайбыт баттахтаах,

Алдьаммыт таҥастаах

Айдаарбыт айахтаах,

Суумаҕа сутурук

Суобастаах үтүөтэ

Соҕотох киэбирэн

Аһыырга алдьаммыт,

Иһэргэ иэдэйбит,

Утахха умсуйбут,

Өкчөйөн-бөкчөйөн

Өрүтэ тыыммахтаан

Өөх-өө-өөх диэбит.

 

Бу аҕабыты күлэр, кини дьиҥнээх дьүһүнүн хастыыр чабырҕах.

Е. Е. Лукин суруйуутуттан.

 ССРС НА ССФ рукописнай фона.

 

6

 

Кулубаны хоһуйуу

 

Бэрии-бэрии бэскэлдьин,

Хоруу-хоруу хорҕолдьун,

На-на доҕоро,

Дарахсына дьаалы,

Чуо-чуо

Чуочарыкы чолбон,

Сойуодуку дьаалы,

Сай күөлэ,

Сантаа мурун,

Сырай быһаҕаһа —

Бэс кулуба

Мыаннарыгын тыаһа

Пыырт гынан хаалла.

 

С. И. Боло суруйууларыттан.

 

7

 

Балтааса

 

Пиэрэбэй начаала,

Подробнай дьыала,

Лугу-лугалаасын,

Урааныс мааныс,

Дьиэлискэй буолускай,

Сэттэ кээчирэ пэлиикэй пуос—

Килиэп аҥаара — нэдиэлэ буудьа,

Атыыр оҕус баһа кыйахалыыр,

At оҕус баһа аллырыыт-буллуруут.

Анаҕаһын аттаах,

Сабырҕана батастаах

Курҕа дьамаан уоллаах,

Бычылыкаан кыыстаах.

Чэп-чэгиэн дьиэлээх

Чэмэликээн эмээхсин.

Бырыы да бадараан,

Түөрт түгэн айаҕа

Дыбаа куонь пропаал —

Саам сатыы

Насыыла-насыыла приехал

Ити дьыаланы Исправник писаал,

Күбүрүнээтэр подписаал.

 

Чабырҕахсыт бэйэтэ этиитинэн бу чабырҕах иһэ үгэ. Кини былыр кыра дьону суутунан эрийэн бөтүрүөп саҕанааҕы сайыҥҥы поска та- ҥараҕа тиксэрэри күлэр.

Бу чабырҕах — Өлүөхүмэ оройуона, II Нөөруктээйи нэһилиэгз, М. Т. Шараборин-Кумаарап тылыттан Г. М. Васильев суруйуута, 1941 с

Шараборин-Кумаарап. Өрөгөйбүт үрдээтин. 1943.

 

8

 

Чабырҕах

(Биир тылынан сылгыны хоһуйуу)

 

 

Тиис хамнатар

Дьэллик элэмэс,

Уос хамнатар

Уһун улаан,

Мурун хамнатар

Мускулла буулуур

Иэдэс хамнатар

Эргиэлимэ элэмэс,

Харах хамнатар

Халыан хара,

Көҕүл хамнатар

Көндөрү көгөччөр,

Кэтэх хамнатар

Кэптэли кэрэ

Сиэл хамнатар

Сиксиллимэ сиэр,

Арҕас хамнатар

Адырыын араҕас,

Хаппар хамнатар

Хаамыылаах хара,

Сүһүөх хамнатар

Сүрдээхэй сүүрүк,

Туйах хамнатар

Туллук тураҕас,

Бас хамнатар

Маанылаах маҥан,

Таныы хамнатар

Талыы дьаҕыл,

Уҥуох хамнатар

Улуу дьоруо!

 

Г. У. Эргис рукопиһа.

9

 

Чабырҕах

 

 

Кэпсээннээх уола

Кэндэги үрэҕин

Кэтэх өттүттэн

Кэрэ соноҕоһун миинэн

Кэйбэтэн кэлэн,

Кэпсээн ааста:

Хохордооноп оҕонньор

Хондьуута күөлүн

Хордорбутугар

Хоромньутугар,

Кугас кунана барбыт.

Уҥуоргу ыал

Оччооһойдоох гиэнэ

Улахан күтүөттэрэ

Омоллоон уола

Отут убаһанан

От сии кэлбит;

Уоттара бэркэ улааппыт:

Улахан саадьаҕайдарын

Охторбуттар быһыылаах,

Кытыл ыала

Кыччааһайдаах гиэнэ

Кыра күтүөттэрэ

Кыра Борускуобуйаны

Ойох ыла кэлбит;

Кытарардара бэркэ

Кытыастыбыт:

Кыра саадьаҕайдарын

Кыайбыттар быһыылаах,кыргыттаар!

Сэмэнэбис

Сэттэ уон дьыалаламмыт үһү.

Тоҕойо

Тоҕус уон дьыалаламмыт үһү.

Кыйаакынап уола

Кыаттаран эрэр үһү.

Дойду тойотторо

Тоҕойону

Тутан ылан

Чуулаанныахха диэн

Толкуйдууллар үһү.

Онуоха

Тоҕойо

Дьохсоҕонтон

Тоҕус достойуун дьону

Туоһу туруортаабыт:

Нуоннааны, Чуубурҕайы,

Ньоорулланы, Ньоппууһу,

Доҕоомону,

Чуопчааны,

Чуочааны,

Топпойу,

Ломпойууну.

Онуоха

Сиэмистибэттэн

Сэндэлиисэп сэтээтэл

Сэмэнэбиһи

Силиэбтийэлии тахсан иһэн,

Сэмэнэбис

Сэттэ биэрэстэ хаалтын кэннэ,

Сээкэйин түһэрэн кээспит үһү, сэгэрдэриэм.

Дьокуускайтан

Дьуорбаан хаһаах

Тоҕойону тутан киллэрэ тахсан иһэн,

Тоҕойо тоҕус биэрэстэ хаалтын кэннэ

Тугун эрэ түһэрэн кээспит,

Доҕотторуом…

 

Бу чабырҕахха ахтыллар дьон бары баар дьон. Сэмэнэбис, Тоҕойо, Кыйаакынап уола диэн, барыта биир киһи — Чурапчы оройуонун (Боотуруускай улууһун) ааттаах үҥсүүлээх-харсыылаах баайа. Сэндэлиисэп (Зедгенизов) диэн дьиҥ баар сэтээтэл. Оттон — Нуоннаан, Ньоорулла, Чуубурҕай, Чуопчаан, Доҕоомо, Тооппой, Ломпойуун диэн — Таатта улууһун Чөркөөк тулатын саамай муода, дьиибэ дьонноро — оонньуулаахтара, тэбэнэттээхтэрэ, сүрэҕэ суохтара, бүтэйдэрэ, кэнэннэрэ, уоруйахтара, сымыйаччылара.

 

Таатта оройуона, Октябрьскай нэһилиэгэ, В. П. Кулаковскай тылыттан Д. К. Сивцев суруйуута, 1939 с. Бу чабырҕах төрдө былыргы Таатта улууһун биллиилээх чабырҕахсыта М. Д. Мончурин

айымньыта.

 

10

 

Билбит-көрбүт

(Дьүлэй Бүөкээни чабырҕаҕа)

 

Ойон тахсар манаардаах күннээх,

Саһан тахсар саһарҕалаах ыйдаах,

Уолан бараммат дириҥ кэҥэли уулаах,

Охтон бараммат уһун дьылҕан мастаах,

Үүнэн хагдарыйбат күөх нуолур солко оттоох,

Өлөн бараммат өнөр элбэх киһилээх

Орто туруу дойдуга

Төбөбүнэн түһэн,

Уй курдук истэнЪн

Уунан харахтанан,

Оҥойор айахтанан,

Оҕо буолан

Улаатаммын,

Уһукпунан дугунан,

Ортобунан курданан,

Уолукпунан тыынан,

Төбөбүнэн мэйиилэнэн,

Иэдэспинэн истэн,

Уу дьайаан тылланан

Улааппытым устатыгар,

Тоторум туһа диэн

Тоҕус улууһу тулаан,

Аһыырым туһа диэн

Аҕыс улууһу арҕаран,

Сиирим туһа диэн

Сэттэ улууһу кэрийэн,

Биэс улууһу мэччийэн,

Түөрт улууһу төгүрүктээн

Сылдьыбытым усталаах туоратыгар

Хара харах арааһы көрөр,

Хаптаҕай кулгаах ырааҕы истэр,—

Ол куолутунан

Аччыгый сэһэн сыыстаахпын!

Аһаабыт ааттаах алаастарым

Арыы саһыл чараҥнарын

Адыылыы баттаан көрдөхпүнэ,

Үөскээбит үтүө үрэхтэрим

Өрүкүйэр түбэлэрин

Өйдөөн-дьүүллээн көрдөхпүнэ,

Мэнээк таба баттаҕын түүтүн курдук

Мэндээркэй чараҥ

Бэтэрээҥи өттүнэн

Кытыан ыккыйынан

Кыйдаран кыйан

Кыҥаан көрдөхпүнэ,

Арыы чараҥ

Дьаарбан суут

Киэҥ Тараҕанаттан ордук

Килбиэннээх үчүгэй сайылык баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм.

Уол оҕо хоһоонугар холбоспут,

Кыыс ырыатыгар кыттыспыт

Кыыс Хаҥа кырдалыттан ордук

Кылбаархай хонуу баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм.

Бөлтөркөй күөлтэн

Тойон Төҥүлүттэн ордук

Бөлтөркөй көстүүлээх Күөл баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм,

Бүтэй алаас үтүөтүттэн

Мүрүттэн ордук

Бөдөҥ алаас баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм

Силээн да сирдэннэр,

Туһулаах да тулаланнар,

Аабы да алаастаннар,

Дьүөдэлии да дьүһүннэннэр

Киэҥ Ньидьилиттэн ордук

Сэттэ көс усталаах

Улуу күөлү көрбөтөҕүм.

Аҥылыйар салгыннаах,

Өрүкүйэр долгуннаах,

Көтөр кумахтаах,

Күөх унаар урсуннаах,

Үс үллэр үөстээх

Өлүөнэ өрүстэн ордук

Өҥнөөх-тоттоох

Өрүс баарын өйдөөбөппүн.

Ой бэстээх,

Ойуу хатыҥнаах,

Килэччи-халаччы көстөр

Киэптээх, киэлилээх

Киэҥ Киллэм хотунтан ордугу көрбөтөҕүм.

Таатта хонуутуттан ордук

Талбаархай таала маҥан хонуулаах

Үрэх баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм.

Үгүс уутунан,

Үтүө балыгынан,

Үрүҥ Күөлгэ тиийэ

Үтүө күөл баарын

Өйдөөн көрбөтөҕүм.

Таҥнастыгас мастаах,

Тараҕай таас чабырҕайдаах

Болбукта ойуурдаах

Дьааҥы хайатыттан

Ордук Саха сирин хайата

Баар буолуо эбээт диэн

Өйдөөн көрбөтөҕүм.

Былыргы бириэмэҕэ

Бастыҥ куораттан

Москубаттан ордук

Баараҕай мас куорат баарын

Бадахтаан билбэтэҕим.

Халлаан ырааҕар

Көтөн көрө сылдьыбытынан,

Муора дириҥэр

Түһэн көрө сылдьыбытынан,

Орто дойдуга силгэйбитинэн

Соломуон Муударайтан ордук

Муударастаах ыраахтааҕыны

Булан көрбөтөҕүм.

Уохтуун, кылаанныын,

Күүстүүн-күдэхтиин

Сир килбэйэр кириэһэ буолбутунаи

Бүөт Бэлиикэйтэн ордук

Уохтаах, кылааннаах

Ыраахтааҕы баарын

Өйдөөн-дьүүллээн кербөтөҕүм.

Дьиэксэл бөҕөнөн эргийбит,

Хабала бөҕөнөн хаайбыт

Киһини хара хаанынан ытаппыт

Дьэкиим Ньалбарыанаптан ордук

Хараҥа батталлааҕы көрбөтөҕүм.

Ыксары ыйытыылааҕынан,

Күүстээх доппуруостааҕынан,

Киһи гиэнин

Халыҥ тириитин хайыппытынан,

Хааннаах оруосканы уурбутунан

Кэндиинскэй сэтээтэлтэн ордук

Кэрээнэ суоҕу көрбөтөҕүм.

Тута сөрүөн туран

Өлөрөн-өһөрөн барарынан

Омуочаттан ордук

Оруспуонньук баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм.

Күндү күөмэйдээхтэн,

Бэрт бэлэстээхтэн

Ырыа Чыырыкайтан ордук

Ырыаһыт киһи баар буолуо диэн,

Ситэн истибэтэҕим.

Оту охсорунан

Кунайтан ордук

Уһуллаҕас хоннохтоох

Охсооччу киһини

Өйдөөн көрбөтөҕүм.

Кытыгырас киһиттэн

Биэрэбэй Үөдэй

Өйүөбүт уола

Кылыыһыт Көстөкүүнтэн ордук

Кынаттаах кытыгырас киһи баарын

Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм.

Булгу муодатынан,

Дьикти дьиибэтинэн

Наахара нэһилиэгэ

Додор кулубаттан ордук

Муодалаах киһи баар буолуо диэн,

Булан көрбөтөҕүм.

Сүһүөхтээхтэн бүдүрүйбэтэҕинэи,

Ат бөҕөнөн аатырбытынан

Куһаҕан ыал нэһилиэгэ

Бөҕө Киппирийээнэптэн ордук

Тустуулаах киһини

Докуул көрбөтөҕүм.

Кынаттаах кырасыабайын

Кыталыктан ордук

Кырасыабай куоластаах

Кыылы көрбөтөҕүм.

Хотоҕойдоох боһомотуттан

Кубаттан ордук

Куорсуннаах толуутун

Чопчу көрбөтөҕүм.

Тыҥырахтаах кырдьаҕаһа

Бар дьаҕылтан ордук

Баһаан улахан

Тыҥырахтаах көтөрү

Быыһаан көрбөтөҕүм.

Хабан ылар хаадыат

Хапсаҕай айахтаах,

Туораабыты тоҕо тардар

Торҕон бөрөттөн ордук

Дохсун ороскуоттаах кыылы

Дуол билбэппин.

Ардай аһыылаахтан,

Куһаҕан киҥнээхтэн

Хардаҥ эһэттэн ордук

Хардааччы кыылы харахтаабатаҕым.

Кынаттаах кытыгыраһа

Кырбыйтан ордук

Кытыгырас кыылы

Кыайан билбэтэҕим.

Сиппитин сиир сигилилээх,

Туппутун тоҥсуйар удьуордаах,

Морускуойунан

Мохсоҕолтон ордук

Модун кыылы

Булан көрбөтөҕүм.

Боһомо бултан

Улуу буур тайахтан ордук

Ботуччу булду

Булан көрбөтөҕүм.

Кынаттаах кыратыттан

Өлөҥ хабдьытыттан ордук

Кыра көтөрү

Кыайан көрбөтөҕүм.

Сынтарыйбат тумустааҕы

Киргилтэн ордук

Сыппаабат тумустааҕы

Сытаан билбэппин.

Сытыы тиистээхтэн

Куобахтан ордук

Сыппаабат тиистээх

Сылайбат сыҥааҕы

Сыаналыы саныыбын.

 

Таатта оройуона, 1 Игидэй нэһилиэгэ, П. Д. Кузьмин суруйуутуттан, 1939 с.

 

Кэскил: Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго хомуруунньук / Хомуйан оҥордулар: А.А. Егорова, М.П. Захарова. – 2-с эбэн, тупсаран таһаарыы. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 157-159 с.

 

ЧАБЫРҔАХТАР

 

Б. Тобуруокап

Аана

Алаадьылаары,

Арыылаан аһатаары,

Ааны

Аһаары:

-Аа!

Айака!

Аата!

Ааммьгг

Ааныттан аһыллыбат,

Абатын даа! — диэтэ

Аа-дьуо хаамта.

Эр бэрдэ

Эдэр киһи

Эрдэ турда,

Эрдии эрдэн

Күөлгэ киирдэ,

Илим үттэ.

Тураах көрдө,

Тута үөрдэ

Даадах-дуудах

Дагдаһыйда:

— Даа! Даа!

Даах! Дуух! — диэтэ.

Даллах-даллах дайбаата.

Бай! Бай!

Бабат-татат!

Бал-бал

Бахчарыыс,

Бах-бах

Баҕыргыыс

Баҕа баҕайы

Бадарааҥҥа — бырыыга

Батыллымаары

Бахчарый да бахчарый!

Бар да бар!

Чычып-чаап

Чыып-чырып

Ыччалыыр,

Чычып-чаап

Тымныыга

Аччыктыыр.

Чычып-чаап

Чуораанныы

Чырыпыыр,

Чигдини

Чүүччэйэ

Сатаахтыыр.

Ыччатгар,

Аһатыҥ

Чыычааҕы,

Чыып-чырып

Чычып-чаап

Муҥнааҕы.

 

ЧАБЫРҔАХ

 

В. Башарин

 

Сэлээр-мэлээр

Сирэй-харах,

Этэ сэлээр

Элбэх тыллаах.

Ытыа суохха

Ытаан ыгдах,

Күлүө суохха

Күлэн ымах.

Сылтах булан

Сыстаҥнас,

Суугун-айдаан

Содуомнас.

Сарай-марай,

Халтай-малтай,

Күөдэл-таһаан

Күүгэн-айдаан.

Кылбар-халбар

Көрүү, тииһии.

Күлүк сүөдэй,

Көкөт киһи.

 

 

Матахова М.Н. Косоглазый, одноухий. Скороговорки. Якутск, Центр культуры и искусства им. А. Кулаковского Министерства культуры Республики Саха (Якутия), 1992.

ЧАП ГЫНААР, ЧАБЫРҔАҔЫМ!

 

Чыыҥҥа-хааҥҥа араарбакка,

Чычааһы талан туораабакка

Чаҕылҕан, этиҥ кэриэтэ,

Чыпчаххай, кымньыы кэриэтэ

Чаҕылхай саҥа ыччаппар

Чап гынаар, чабырҕаҕым!

Чап гынар чабырҕаҕынан

Чаҕытардыы саҥардахха,

Үгэ-хоһоон тылынан

Үөтэн турдахха,

Сытыы-кылыс кымньыынан

Сырбаталыы сырыттахха

Күннээх олох күлүктэрэ

Күрэниэхтэрэ,

Быстах быһыы мэҥнэрэ

Быраҕыллыахтара,

Татым санаа алҕастара

Тарҕаныахтара,

Тутах өй туорайдара

Туллуохтара,

Саха сандаар санаата

Сайдыаҕа,

Өбүгэ үтүө үгэһэ

Үксүөҕэ.

Отох-бытах олохпор,

Олорон-охтон кэлбиппин,

Ону-маны билбиппин

Олбу-солбу тылынан

Оҥорон-чочуйан таһаардым.

Албын-көлдьүн буолууну,

Арыынан-сыанан аҕыыры,

Атаан-хатаан майгыны,

Атах-бытах сылдьыыны,

Антах-бэттэх быһыыны

Ахсарбаппын;

Бокур-токур моһуону

Бойум-сойум бочуоту,

Былас-тэлэс быһыыны,

Быһаҕас-итэҕэс былааны,

Байым-тайым баҕаны,

Бас-баттах барыыны,

Баһан-быһан хайгыыры,

Баайсар-хаайсар бардамы

Баһылаабаппын;

Көппө-көлөөх киһини,

Көҥөс-күнүү идэни,

Күннээх-ыйдаах атааны,

Көмөр-тибэр буурҕаны,

Көйгө-көрүнньүк көрүҥү,

Көтөр-сүүрэр сураҕы

Көрдөөбөппүн;

Илэй-балай барыыны,

Иһи-таһы умнууну,

Иһил-таһыл тутууну,

Ипсэ-обот иҥиитин,

Ибир-сабыр кэпсээни,

Истэр-көрөр албаһы,

Иэйэр-куойар иэдээни,

Иирбэ-таарба дьыаланы

Итэҕэйбэппин!

Арыт ытыы мөккүһэр,

Арыт ыттыы үөҕүллэр

Ааспыт кэмим өйдөбүлэ

Арахпакка көстөр илэ.

Аймах-билэ айыыта,

Уруу-тарыы умсуута,

Атас-доҕор алҕаһа,

Ийэ-аҕа итэҕэһэ,

Эһэ-эбэ иэдээнэ

Куотан-көтөн ааспакка

Кукка-сүргэ сылдьарын,

Эгил-тэгил эйэлээхпин

Эһэр-быһар дьиэктэрин,

Эмдэй-сэмдэй дьүөгэлэрим

Эриэн-маҥаас мэҥнэрин,

Кытта кырдьан кэлсибит

Кырдьаҕаһым кыдьыктарын,

Тумус, уос соттубут

Тус бэйэм да туспун,

Ойдор-быстар олохпут

Оллур-боллур очурдарын,

Уу-хаар тыллаах улдьааны,

Уҥа-хаҥас сирэйи,

Бэйэтин эрэ иннигэр

Бэрт былдьаһыык бэдиги,

Ньуура суох ньоҕойу,

Ньууллуу ньуолбар тойону,

Сирэр-талар идэни,

Сиргэ-буорга тэпсэри,

Халбас харата хайҕалы,

Хаһан эмэ кырдьыгы,

Былас муостаах быһыыны,

Кикииримэ киириитин,

Быйыл быары тарбаппыт

Былыргы дьирики хараҕын,

Аныгылыы тылынан

Аныгы олох алҕастарын

Аһыныгас ааҕааччыбар

Aaҕaн ааһаар, чабырҕаҕым!

 

МИН КИММИНИЙ, ЭН КИМҤИНИЙ?

 

Муода мустууга сылдьыбат,

Мунньахха аатым ааттаммат,

Музыканан арыалламмат.

Моттойо курдук буруйдаах,

Муот элбэх бутуурдаах,

Мунар-тэнэр боруоктаах

Мин кимминий,

Эн кимҥиний?

 

Маҥан хаары кэспэтэх,

Маҕаһыыны кэтэспэтэх,

Мааны сону кэппэтэх.

Муус сүрэхтээх аһыммат,

Муостаах-туйахтаах аахайбат,

Муҥур тойон ахсарбат

Мин кимминий,

Эн кимҥиний?

 

Ылсыы-бэрсии саҔана

Ыыра-таһы санаммат,

Ылгын оҕо аатырбат,

Уруй-айхал кэмигэр

Уордьан-мэтээл кэлиитэ

Урут умнуу киһитэ

Мин кимминий,

Эн кимҥиний?

 

Сыалаах-арыылаах биэчэргэ

Сыралаах үлэни бэлиэтииргэ

Сирии-талыы бэлиэтэ,

Дьиҥэ-туга биллибэт

Дьиэни-уоту түҥэтиигэ

Дьиэгим көстөн тиксибэт

Мин кимминий,

Эн кимҥиний?

 

Бэйэ киһитэ дэппэт,

Бэлэспинэн күлсүбэт,

Бэлэм аһы кэбийсибэт.

Мас-от курдук көрүллэн

Марай-сарай үлэҕэ

Маҥнайгынан көлүллэр

Мин кимминий,

Эн кимҥиний?

 

ЭН ДЬЫАЛАҤ — МИН ДЬЫАЛАМ БУОЛБАТАХ

 

Мэлдьэһэргэ,

Мэлитэргэ

Мэйиигэ тутарга,

Харыстыырга,

Хаҥастарга,

Харахха хатыырга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Атаҕастыырга,

Атаанныырга

Атаҕынан куоттарарга,

Алдьатарга,

Ахсарбакка

Айахха быраҕарга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Үксэтэргэ,

Үүннэрэргэ

Үрдүкү таһаарарга,

Байытарга,

Барҕардарга

Баска ытыарарга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Эбэргэ,

Элбэтэргэ

Эрбэххэ эргитэргэ,

Сүтэргэ,

Сүүйэргэ

Сөмүйэнэн кэмнииргэ

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Тоҕорго,

Тохтоторго

Тобукка аҕыырга,

Торгуйдаһарга,

Толуктаһарга

Тоҕонохтон тутуһарга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Ыһарга,

Ыскайдыырга

Ылгын гынарга,

Көҕүрэтэргэ,

Көҕүлүүргэ

Көхсүнэн билэргэ

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Куттаммакка,

Куоппакка

Куртаҕы булларарга,

Уһатарга,

Ууһатарга

Уоһунан үллэстэргэ

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Үөгүлээбэккэ,

Үөхсүбэккэ

Үөһү тэсиһэргэ,

Быһыспакка,

Быыһаспакка

Быары тарбыырга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Тиксиһээри,

Тилийсээри

Тииһи сытыылыырга,

Бүтэрсээри,

Бүөмнэһээри

Бүөрү сыалыырга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Хатааннааҕы,

Хадаардааҕы

Хабахха тыыннарарга,

Куолуһуту,

Куолдьаары

Куолаһын быһарга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Тыытааччыны,

Тыллааччыны

Тылын сарбыйарга,

Сыылааччыны,

Сымыйаччыны

Сыҥааҕын уларытарга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Өйдүүрү,

Өйүүрү

Өттүк харалыырга,

Истиҥи,

Истигэни

Илии тутуурдуурга

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах!

 

Эн дьыалаҥ —

Мин дьыалам буолбатах

Барыбыт дьыалабыт —

Барыбыт дьыалабыт.

Икки атахтаах,

Иннинэн сирэйдээх

Итини баҕас

Истэр буолуохтаах,

Иһигэр буһарыахтаах!

 

ОЛ-БУ ТУҺУНАН ОЛБУ-СОЛБУ

 

1

 

Саҥа, эргэ санаалаахтар

Салгын кутунан сайыннахпыт,

Эҥинэ да бэйэлээхтэр

Ийэ куттан кэллэхпит,

Буолунай да айыылаахтар

Буор куттанан сырыттахпыт.

Бур-бур буруо таһааран

Буору бааһырдан аастахпыт,

Өлөн-сүтэн хааллахха

Үтүө, үчүгэй ахтыллар,

Оттон тыыннаах сырыттахха

Омнуо эрэ арыллар.

Ыт үрбэт, киһи кэпсэппэт

Ынырыктаах кэлэйиитэ,

Арбаҕастаах абыраабат

Алдьархайдаах айдаана,

Бытырыыстаах быыһаабат

Быстарыктаах быһылаана,

Тыллаах эрэ дьаҥсыара,

Илиилээх эрэ охсуута,

Атахтаах эрэ тэбиитэ,

Муостаах эрэ кэйиитэ

Мунаах суолу моһуйбат,

Муҥнаах дьону аһыммат.

 

2

 

Биирдэ алҕас үктэниэҥ

Биэс үйэҕэ үөҕүллүөҥ,

Сыыһа-халты сырыыгар

Сылы-сыллыы сыһыллыаҥ,

Мүлчү-халты тутунан

Мөлтөх киһи аатырыаҥ,

Ситэ-хото билбэттэн

Сиигэ-одууга тэбиллиэҥ,

Ааһан-араҕан биэрбэккэ

Аар акаары дэтиэҥ.

Үтүө киһи дэтэргэ

Өйдөөх сүбэ айыллар:

Олоруоххун баҕардаххына

Онно-манна орооһума,

Чиэстэниэххин баҕардаххына

Тиэргэҥҥиттэн тахсыма,

Убаастанар туһугар

Ууга-уокка ыстаныма,

Орто дойду итэҕэһигэр

Оҥорбут бэрэбинэҕэр

Олор бэйэҥ бэйэҕэр.

 

3

 

Арай эн билиэҥ cyoҕa

Ааспыт алҕастаргын,

Ат тарпат айыыларгын.

Халлаан хайдыа да буоллар

Хараны үрүҥҥэ ааҕаҕын,

Сулус сууллуо да буоллар

Суоҕу баар гынаҕын,

Сир сиҥниэн иһин

Сириэҥ атын хайгыырын,

Тураах маҥан диэригин

Туоһу туттуоҥ таҥараны.

Ааҕан биэриэҥ барытын:

Аныгы кэм алҕастарын,

Ас-таҥас татымын,

Атыыр айдааны, мунньаҕы,

Аччык оҕо муҥнааҕы

Арай эн аһынаҕын,

Арай эн таҥараҕын!

 

ОННООҔОР СИР ЭРГИЙЭР

 

(Бүрүкүрээттэр муҥатыйыылара)

 

УЛАХАН БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

— Уорт-татай! Аар-татай!

Аныгы рабочайдар

Араас буоланнар,

Солуута суох

Собостуопкалаан иирдилэр.

Мэник оҕолуу

Миитиннээн тэйдилэр,

Түгэҕэ суox

Түрүбүөгэ түһэрдилэр,

Түннүгү-үөлэһи

Төрүт бүтэрдилэр.

 

OPTO БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

Хамнас кыра,

Харчы суох диэн

Харса суох хаһыытыыллар.

Топпуту уйбакка,

Туора туттунар

Туох аатай!

Үлэлиэх оннугар

Үрэйэр үксээтэ,

Тутар оннугар

Тоҕор элбээтэ,

Оҥорбокко эрэ

Ордуктаһар дэлэйдэ.

Урукку кэм

Улугуруу эбитэ буоллар…

Ааһа баран

Арай Сталин кэмэ

Аны биирдэ эргийдэр

Атын буолуо этэ.

 

КЫРА БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

— Ыа, дьэ!

Ыстаалын баара буоллар,

Ыһары-тоҕору

Ыстыыкка туруоран,

Сиири-аһыыры

Сир сирэйдээн,

Сүрэҕэ суоҕу

Сүллүгэстээн сүтэрэн,

Харчыны хаппыты

Хаайыыга хатаан,

Үбү ыспыты

Үгэххэ быраҕан,

Испиирдээн иирбити

Иһин дьалкытан,

Өлөрбүтү өлөрөн,

Өһөрбүтү өһөрөн,

Өрөгөй бөҕөнөн

Өрөйүө этибит.

 

УЛАХАН БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

—Оо, дьэ!

Оҕонньор үйэтигэр

Оҕо кытта бэрээдэктээҕэ.

Өрдөөҥү курдук үлүбүөй

Өһүөттэн ылан саҥарбатыҥ,

Билиҥҥи курдук мээнэ

Билээҕимсийэ сатаабатыҥ.

Үлэ-үлэ аатырара,

Үп-үп буолара.

Биир тылыҥ

Биир сыл ырытыллара,

Биир алҕаһыҥ

Биир үйэҕин сарбыйара,

Баһы быһар бэрээдэк

Бастаах-өйдөөх оҥортуура.

 

OPTO БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

—Оттон билигин

Олох кэхтиитэ

Омун дэннэҕэй,

Ити кэннэ

Ис аччыга

Илгэҕэ тэҥнэстэҕэй,

Таҥас татыма

Табыллыы аатырдаҕай,

Майгы барбаҕа

Баа буоллаҕай!

Бүлтэтэ суох

Бүрүкүрээт аатырдыбыт,

Баһылыыр өртө

Барыта бүттэ,

Сирдиир сулус

Сиргэ суулунна.

 

КЫРА БҮРҮКҮРЭЭТ:

 

—Уунан да суурайан

Уруккуну уларыппаккын.

Уотунан да уматан

Улууну умнубаккын.

Умсаары гыннахха

Уруккуга хайыһыахха,

Эстээри гыннахха

Эргэҕэ эргиллиэххэ,

Быстаары гыннахха

Былыргыны аҕалыахха,

Түҥнэстээри гыннахха

Төрдүнү тутуһуохха,

Оннооҕор от үүнэр-кэхтэр,

Оннооҕор сир эргийэр…

Ону ким мэлдьэһиэй,

Ону ким мэһэйдиэй!

 

ОННООҔОР ЧЫЫЧААХ УЙАЛААХ

 

(Үлэһит дьон муҥатыйыыта)

 

 

БАРБАХ ҮЛЭҺИТ:

 

— Мунньунан-мунньунан

Муҥтан быыһаммаккын,

Дьаптанан-дьаптанан

Дьадайартан куоппаккын,

Хаһаанан-хаһаанан

Халлааҥҥа хайыспаккын..

Хармааммыт халтаҥын

Хаһан да санаабаппыт,

Үппүт кэрэгэйин

Өрүү өйдөөбөппүт.

Өмүрэх курдук

Үлүбүөй үтүктүүбүт

Үчүгэйи аҕалбата,

Үйэлээҕи салайбата.

 

БАСТЫҤ ҮЛЭҺИТ:

 

—Ыраланан-ыраланан

Рыногы даҕаны

Ытыс үөһэ уурабыт,

Этэн-этэн

Экономия сайыннарыан

Итэҕэтэ сатыыбыт,

Туруорсан-туруорсан

Тотализм батталын

Туора тутабыт,

Дьаныһан-дьаныһан

Дьаалатынан устууну

Дьаһайа сатыыбыт,

Хаһыытаһан-хаһыытаһан

Харчы хаалыытын

Харгыстаһа хаамсабыт.

 

МАЯК ҮЛЭҺИТ:

 

—Уһун сыл устата

Уйгуну сомсоору

Умса-төннө түстүбүт,

Элбэх сыл устата

Илгэни оҥороору

Илистэ үлэлээтибит.

Үгүс кэм ааһыыта

Үчүгэйи эрэ үөстэн

Үөрэ-көтө олорбуппут.

Өтөрдөөҕү кэм үөһүгэр

Өктөөбүр кыайыытынан

Өрөгөйдүүрү саныырбыт.

 

БАРБАХ ҮЛЭҺИТ:

 

—Туораны да

Туспа дойду курдук

Туһааннаан

Толкуйдуу

Туората барбаппыт,

Алдьатары да

Атын сир курдук

Аахайбакка,

Аахсыбакка

Ахсара санаабаппыт,

Бүтэрэри да

Бүгүҥҥүлээҕинэн

Бүдүүлээн аһарбаппыт.

 

БАСТЫҤ ҮЛЭҺИТ:

 

—Эһэри да,

Эргэ үйэҕэ күтүрээн

Элэктээн күлэрбит,

Самнарары да,

Сарсыҥҥыта суох диэн

Сапсыйан кэбиһэрбит,

Өй-санаа өрөгөйүн

Өлбүт үйэлии үөтэн

Үөҕэн үөрэтэрбит.

Атах тумсуттан ырааппакка

Айыы дьонуттан атын

Араас айыыбытын

Атын дойдуга түһэрэрбит,

Аһаҕастык сэмэлиирбит,

Apҕaa-илин арахсан

Арҕам-тарҕам билсиһэрбит.

 

МАЯК ҮЛЭҺИТ:

 

—Ол олохпутун

Онно тугу оҥорботохпутун

Оннуттан хамсатар

Уларытар кэм оройугар

Улаханныын-оччугуйдуун

Уҥа-хаҥас хайдыһан

Уһуну санаабакка

Уоту астыбыт.

Союзпутун даҕаны

Сотоору гынныбыт,

Баартыйаны даҕаны

Баһааҕырдарга бардыбыт,

Социализмы сирдибит,

Коммунизмы хоруотаатыбыт…

 

БАРБАХ ҮЛЭҺИТ:

 

—Ол кэннэ

Олох кэҕиннэ,

Уйгу сүттэ,

Татым таҥас,

Аччыгый ас айдаана

Атыйахтаах уулуу аймаата,

Аҥы-аҥы санаалаата.

 

БАСТЫҤ ҮЛЭҺИТ:

 

—Ама кырдьык буоллаҕай,

Ама илэ буоллаҕай!

Түһээн сылдьар тэҥэ,

Түүл-бит тэҥэ

Түҥнэстибэтэх киһи,

Төннүбэтэх киһи!

 

МАЯК ҮЛЭҺИТ:

—Оннооҕор баҕа дойдулаах,

Оннооҕор чыычаах уйалаах.

Ийэ сирбит эстибэтин,

Элэккэ киирбэтин диэн

Икки атахтаах,

Иннинэн сирэйдээх

Итэҕэйэн кэбиһиэхтээх.

Истээччинэн эрэ буолбакка,

Көрөөччүнэн эрэ турбакка

Илиитин күүһүнэн

Илгэни элбэтиэхтээх,

Быччыҥын күүһүнэн

Быйаҥы аҕалыахтаах,

Өйүн күүһүнэн

Үөрэҕи тэнитиэхтээх,

Кураанах тылынан

Куолулуо суохтаах!

 

ЭРГИЭН ЭРИЭННЭРЭ

 

Хадаар-хахсаат майгылаах,

Халбас харата хаһаайыннаах,

Мээнэ дьоҥҥо бэриммэт,

Кыра дьоҥҥо кыайтарбат,

Хос-хос куолахтаах,

Суол-суол сургуустаах,

Бэлтэс гынар бэчээттээх

Бүрүкүрээт күлүүстээх,

Эргиэн эриэннэрэ,

Тоҥхос гынар дорообо!

Бакыс гынар баһыыба!

Эрэйи-буруйу элбэтэр,

Элэги-хаадьыны тэрийэр,

Этиһии-айдаан эҥээрдээх,

Уҥан түһэр уочараттаах,

Уҥа-хаҥас уунуулаах,

Иһинэн-таһынан биэриилээх

Ууну омурпут атыыһыттаах,

Үгэххэ саспыт үлэһиттээх;

Ойдон-быстан сырыттахха

Оҥойор айаххар аһаппат

Ойдом-сойдом остуоллаах

Остолобуой-буфет дуомнаах,

Тостор тымныы уорааныттан

Тоҥон-хатан таарыйдахха

Тугу да саба туппат

Тутах курас маҕаһыыннаах,

Эстэр саа тэбиитигэр

Эйигин эрэ киллэрбэт

Эгэлгэ киириилээх-тахсыылаах

Эргэрбит эмэх ыскылааттаах

Эргиэн эриэннэрэ!

 

Оҕонньор сирэй оҕурсуу,

Эмээхсин сирэй редискэ,

Кучур-хачыр хоруоска,

Куулайан бүппүт хортуоска,

Барбат-баппат балык,

Бадыа-бүдүө аһылык

Дьаһал салалта суоҕуттан

Дьаптайа-дьаптайа сытытыы,

Дьаарыс-дьаарыс дьааһыгынан

Дьаама ахсын дьаһайыы.

Бэйэ дьонугар дэлэгэй,

Бэттэх сирэй, антах сирэй

Бэрэдэбиэс бэртэрэ.

Биэрэн иһэн мэлитэр,

Ылан иһэн төннөрөр,

Ууран иһэн умнуган.

Тута сөрөөн балыйыык

Чыыныҥ-хааныҥ суоҕугар

Чыычый хааннаах оҕолор—

Эргиэн эриэннэрэ!

 

Билсиилээх бэрээһинэ,

Туһалаах тоһуура,

Ыйаахтаах ылыыта,

Сөмүйэлээх сүүмэрэ,

Тарбахтаах талыыта,

Эрбэхтээх эргитиитэ —

Эргиэн эриэннэрэ!

 

Бас-көс баһылык,

Бас-атах баланса,

Бас-баттах балыыҥка

Бас быстар сыана,

Субу-субу сууттаһыы,

Сотору-сотору сойуолаһыы,

Өйдүү-өйдүү уурсуһуу,

Өтөр-өтөр үҥсүһүү,

Айыы-хара арыллыы,

Аһаабыт-сиэбит ааҕыллыы,

Атас-доҕор арахсыы,

Араас тыл бырахсыы —

Эргиэн эриэннэрэ!

 

БЭЙЭМ ДА БИЛБЭТИМ, БЭЙЭМ ДА ИТЭҔЭЙБЭТИМ

 

Өбүгэ үгэһэ

Өлбөөрбөт үөрэҕэ

Үөтэрэ элбэх,

Сардаҥалаах санаата

Сайара үгүс.

Табыллар өртүн

Талан эттэххэ:

Баарт баһыйдаҕына

Байар тускул,

Соргу туһаайдаҕына

Суолталанар судургу,

Таҥара биэрдэҕинэ

Табыллар куолу.

Таҥнастыы туһунан

Таарыйа эттэххэ:

Абааһы имнэннэҕинэ

Алдьанарыҥ кэлэр,

Муостаах киирдэҕинэ

Моргуһарыҥ элбиир,

Уот тыллаахтан

Умсарыҥ тириир,

Уу харахтаахтан

Охторуҥ үксүүр,

Сор буулаатаҕына

Сойоруҥ чугаһыыр.

Ити иһигэр

Ичээнниир идэ

Иһиллибэт идэлэнэн

Билгэлиир бит

Бэйэлиин мэлийтэ,

Үгэспит-сиэрбит

Үөлэһинэн көппүтэ,

Үөрэхтээх үйэ

Үйэлээҕи үрэйбитэ,

Сайдыылаах кэм

Санаабытын эргиппитэ.

Ол иһин

Олохтоох майгыбыт

Олох уларыйбыта,

Сиэрдээх быһыыбыт

Сириллэн быраҕыллыбыта,

Сири бааһырдар

Сэрэбиэйбит баһыйта.

Күлүк курдук

Күдээр үтүктүү,

Биир халыып

Биир буолуу,

Үрүҥ туллуктуу

Үрдүттэн үчүгэй,

Суһумнуур сулустуу

Суолтан соргу

Арыллар саҕахтыы

Аантан дьол

Арыаллыыр курдук

Алҕас тойоннуурбут.

Байымсыйар санаа

Баска ытынна,

Бардам майгылаата,

Байҕал баҕалаата,

Баардаахха баппата,

Баһынан хаамта,

Сөбүлүү көрбүтүн

Сүүйэн ылаары

Сүрэҕэ тохтоото,

Эбинэ охсоору

Эгэлгэ буруйу

Элбэхтик оҥордо,

Дьаптанар туһугар

Дьадаҥыттан соролоһор

Дьарыкка оҕунна,

Ааһа баран

Айыыны-хараны аахсыбата,

Сиэри-майгыны билиммэтэ,

Сэти-сэлээни сэҥээрбэтэ.

Үрдүктэргэ эрэ

Үөһэ тэһиннэ,

Кыраҕа кыһаммата,

Кыһалҕаман кынаттанна,

Кырдьан иһээччини

Кылыыһыт гынна,

Бүтэн эрээччи

Бөлүһүөк буолла,

Саараан иһэри

Салайааччыга салайда,

Тохтоон эрэри

Тойон дуоһунастаата,

Хоруоптанан эрэри

Хоруолга холотто,

Таҥаралаан эрэри

Таҥараҕа тэҥнээтэ,

Уонунан тыһыынча

Уулуссаҕа уйалаах

Умнаһыт, дьадаҥы

Уота умулунна,

Сүүһүнэн ааҕыллар

Сүрэҕэ суох ‘

Сүгэһэр сааланан

Сүргэйэр дьаллыкка

Сөллүбэттик ылларда.

Истээх иирдэ,

Тастаах дьалкыйда…

Итиччэ үлүгэр

Итэҕэспит элбэҕэр

Итэҕэлэ суох

Иҥнэһиннэхпит диэн

Икки атахтаах өйдөөбөтө,

Таҥарата суох

Таҥнаһыннахпыт диэн

Татаар тыллаах

Таба таайбата,

Бэлэмнэһэн кэлбит

Бэйэм кэммин

Бэйэм да билбэтим,

Бэйэм да итэҕэйбэтим.

 

ОЛОХ ООННЬУУРА

 

Үөһэттэн үөттэриилээх,

Ыраахтан ыйдарыылаах,

Анарааттан анатыылаах,

Бэтэрээттэн бигэргэтиилээх

Туллар тутаах тойон киһи

Тугу да оҥорбутун иһин

Туура туллаҥнаабат.

Хаалары да дьаһайтын иһин

Харыс халбаҥнаабат.

Хата, ханнык эрэ

Халтаҥ хабааннаах

Хара үлэһит-кыра киһи

Халтарыйан да оҕуннаҕына

Харыстыыр тылы истибэт,

Өлөн да түстэҕинэ

Өрүһуйтэриэ биллибэт,

Быа синньигэһинэн быстыа,

Уу чычааһынан туораныа,

Күрүө намыһаҕынан көтүллүө.

Кыра киһи туһугар

Кыһалҕа кыһыл атахтанар,

Барар суолуҥ аартыгар

Барытыгар баҕана туруоруллар,

Кэлэр сириҥ ааныгар

Кэнтик быраҕыллар,

Көмүскэтэрэ көмүскэ уута,

Харыһыйтарара хараҕын уута.

Отчут-масчыт ыйаахтанан,

Оччугуй киһи аатыран

Олорон билбит суолларбын

Ороон аҕалан ыйдахпына:

Омнуоҕа-одууга анньан,

Омуҥҥа-төлөҥҥө ааҕан,

Оҕурук санааҕа уорбалаан,

Мээнэ тылга мэктиэлээн,

Күдээр этиигэ күтүрээн,

Сэлээр сэһэҥҥэ ситэрэн

Ситэ истибэт этилэр,

Ситэн иэстэһэр этилэр,

Сирэр-сэниир этилэр.

Тоһоҕо төбөтүн туурбатах,

Тоһоҕону, өтүйэни туппатах

ойон, хотун өһүгэр

Томтор ахсын этиллэн

Тохтообут кэмнээҕнм,

Быһа-бааччы арай

Быһа тарпаттара,

Ала-чахчы арай

Абааһы көрбөттөрө,

Муустаах ураҕаһынан үүрбэттэрэ,

Муостарынан кэйбэттэрэ,

Өссө сэтэрэн туран

Үлэни тоҕоллоро,

Өссө аһаҕастык туттан

Үбү хороллоро.

Оччоҕо саныырым

Уум-көтө:

Олох сымыйа диэн,

Суобас суох,

Сүрэх таас диэн.

Сыа тылынан

Сымнатары сөбүлүүрүн,

Албын тылынан

Ааттаһары айхаллыырын,

Көрбөт харахтыырын,

Истибэт кулгаахтыырын,

Куртах эрэ туһугар

Кулут гынаттыырын,

Халтаҥ хармааннаах

Хаһан да кыайбатын,

Кыра ычалаах

Кырдьыгын булбатын

Кыттыгас үлэһиттэрим

Кыраларыттан билэн

Кыһаллыбат эбиттэр.

Муннукка да,

Мунньахха да

Муста түстэххэ

Муҥнаах муҥун этиммэт

Муннунан тыыммат үгэс.

Тыаллаах-холорук киириитэ

Тыллаах тылыттан матар.

Хаптас гыннахха

Харчылаах үлэ

Халлаантан түһэрин

Хайа киһи сириэҕэй!

Ньылас гыннахха

Нуучча-саха саныыра

Ньуур буоларын

Хайа киһи сиилиэҕэй,

Халыҥ айыыны

Хааһахха хаайары,

Харахтаахтан кистиири

Хайа киһи кэпсиэҕэй!

Сэттэ уон ситэр силик,

Аҕыс уон ааһар албас,

Тоҕус уон куотар куоһур

Тойоннуун доҕордуур,

Тоҥхойор бодолуур,

Ол иһин итэҕэйэбин

Олох оонньуур идэтин!

 

ДЬИҤ ОЛОХ СИЭРЭ

 

Кырдьык тылынан

Кыһарыйан эттэххэ,

Баар майгынан

Баалкылыы түстэххэ,

Сиэр туһунан

Ситэрэн кэпсээтэххэ,

Кымырдаҕас саҕа

Кыра киһи

Кырдьыгын булуммат,

Өтөн саҕа

Өндөс киһи

Өйөбүлгэ сылдьыбат,

Чооруос саҕа

Дьоҕус киһи

Дьолго тиксибэт,

Тураах курдук

Дураак киһи

Тойон буолбат,

Суор курдук

Сиэмэх киһи

Сэмэй дэппэт,

Куобах курдук

Куттас киһи

Куту туппат,

Саһыл тэҥэ

Сатабыллаах идэ

Санааны сайбат,

Бөрө тэҥэ

Бүтэр бэдик.

Бочуот ылбат,

Эһэ тэҥэ

Эстэр киҥнээх

Эйэни билбэт.

Ымсыы идэ,

Ыттыы быһыы

Ыыра ытыктаммат,

Обот-солоҥ,

Омсуо майгы

Олох хайҕаммат.

Ол да буоллар

Олоҕу анаардахха

Отой атын буолар:

Бэдэр мэйи

Бэйдиэ хаампат,

Өйдөөх үөн

Өлөн быстыбат,

Ааттаах туөкүн

Аттаах буолбат,

Албын-көлдьүн

Ааһан хаалбат.

Өрдөөҥү буолбатах

Өлөрөр идэ,

Былыргы буолбатах

Быртах быһыы.

Былытынан саппаккын

Баар майгыбытын,

Уунан суурайбаккын

Олорор олохпутун.

Уулуссаҕа таҕыстаргын

Уолуккун харбыахтара,

Хараҥаҕа хаамтаргын

Хараххын баһыахтара,

Бэргэһэҥ туһугар

Бэйэҕин мэлитиэхтэрэ.

Бэйэҥ да саастыылааҕыҥ

Билигин чыҥха атын:

Биэрэрдээҕиҥ тухары

Билэр абаккалаах,

Уунардааҕыҥ тухары

Убаастыыр саҥнаах,

Туһалыырыҥ тухары

Тоҥолохтоһор баҕалаах.

Байбыккын биллэҕинэ

Баһыгар таһаарыа,

Үптэммиккин көрдөҕүнэ

Үтүөтүк саныа,

Табыллыбыккын таайдаҕына

Таһыгар сырытыннарыа.

Эстибит күҥҥэр

Элэкис гыныа,

Сордоммут кэмҥэр

Суола сойуо,

Таҥнастыбыт түгэҥҥэр

Таһыччы мэлийиэ,

Уулуссаҕа көрүстэҕинэ

Уҥуоргунан тэйиэ,

Аар-саарга

Ааккын ыытыа,

Суол ахсын

Сураххын ыһыа.

Тэпсибити кытта тэпсиэ,

Түҥнэрбити кытта түҥнэриэ,

Суулларбыты кытта суулларыа,

Самнарбыты кытта самнарыа.

Өлөр да күҥҥэр

Өйдүө суоҕа үтүөҕүн.

Сууллар да кэмҥэр

Суохтуо суоҕа суобаскын.

Итэҕэй-итэҕэйимэ,

Иһит дьиҥ олох сиэрин:

Бэйэҥ эрэ бэйэҕин

Билигин аны билинэҕин.

Өһүөтэ суох дьиэ тэҥэ,

Өйөбүлэ суох өһүө тэҥэ

Өлөргөр да иэдээҥҥэр

Өрүү эрэн бэйэҕэр!

 

ИТЭҔЭЙЭР, БАҔАР, ИТЭҔЭЙИМЭ

 

Сааспыт тухары

Санаабытын эппэккэ,

Үйэбит тухары

Өйбүтүн кэмнэспэккэ,

Үргүөрү киллэрбэккэ,

Үлүбүөй үтүктэн,

Аргыарга үрдэрбэккэ,

Аантан хайҕаһан

Алдьанар кэммит

Адаҕыйан кэлбит.

Уларыта тутуу диэн

Улахан үлэ

Уубутун көтүттэ,

Уйабытын үрэйдэ.

Уҥан сыппыт уһугунна,

Өлөн бүппүт тилиннэ,

Өстөөх дэммит уурайда,

Үрүҥ-үрүҥ аатырда,

Хара-хара сураҕырда.

Ahaҕac кэпсэтии

Аана аһылынна,

Итэҕэс-быһаҕас

Илиинэн ыйылынна,

Суот-учуот

Суолтаҕа турда,

Тиистээх-тииһэ суохтуун

Тэрилтэҕэ тиниктэстэ,

Хос тыллаах мунньахха

Хонтуораҕа хоруотаста,

Ситэриилээх сессияҕа

Сир ахсын сиҥнэристэ,

Уураах, ыйаах ылыллан,

Уобалас ахсын умуста.

Үп-харчы туһугар

Үтүө майгы умулунна,

Үстээх оҕолуун албыны

Үҥэр таҥара оҥоһунна,

Бары мыынньык буоллубут,

Бары байа оҕустубут.

Олох уоттаах холорук

Олох улуу ытылҕан

Уйан-хатан туһугар

Уҥа-хаҥас быраҕар.

Уруккуттан уоруйах,

Үйэтин тухары үспүкүлээн,

Мафия да массыанньык,

Көммөт буолбут күлүгээн

Күнэ тахсан көрүлээ!

Баһаарга тиий-балыыҥка,

Олбуору арый-охсуһуу,

Тиэргэни тэлэй-тэпсиһии,

Элбэхтэн элбэх охтууһу,

Аҕыйахтан аҕыйах туорууһу,

Иэдээн илэ кэлииһи,

Испит-таспыт иирииһи.

Итэҕэй, баҕар, итэҕэйимэ:

Урут суоҕа ад, ырай,

Урут ааспыт сымыйа!

Дьиҥнээх сирэй

Дьиэгэ көстөр,

Албын киһи

Аала хоҥнор,

Бэрик ылсыы

Бэркин быһаарар.

Туһалыыр эрэ тойон,

Биэрэр эрэ мэктиэ,

Айыы-хара

Аһара туолбут,

Буруй-сэмэ

Буолунай буолбут.

Кут-сүр

Куотуон куоппут,

Бит-билгэ

Бүтүөн бүппүт,

Сэт-сэлээн

Ситиэн сиппит.

Аат алдьанна,

Суобас сууралынна,

Чиэс тэпсилиннэ.

Ала-чахчы

Абааһы буоллубут,

Илэ-чахчы

Илээккэ холоннубут.

Суох! Суох!

Сымыйа! Сымыйа!

Ап-хомуһун

Алгыс тылынан

Арчылаан саҥардахпына,

Амарах быһыы

Аан дойдуну быыһыыр,

Тымырынан тыгар

Тыыннаах тылынан

Туоһулуу турдахпына,

Үтүө майгы

Үс дойдуну өрүһүйэр,

Хааны хамсатар

Хайҕахтаах тылынан

Хараастан эттэхпинэ,

Көнө суобас

Күн сирин көмүскүүр.

Өлүөм диэбэккэ,

Өһүөм диэбэккэ

Итэҕэйбэт таҥараҕын

Итэҕэйэ санаа,

Абааһы көрөр абааһыгын

Ааттаһа сырыт!

 

ДЬҮҺҮН КУБУЛУЙУМТО

 

 

Боростуой киһи оҕото

Боруоктаспыт да сураҕа

Бороҥуйга ырытыллар,

Ийэлэри-аҕалары,

Эдьиийдэри-убайдары

Иннэ үүтүнэн таһаарыллар:

—Куһаҕан дьыаланы

Куһаҕан дьон оҥороллор.

Боруоктаспыт буола-буола

Боросуонактар!…

Хайа, хара үлэнэн аһаан

Харыс-хабаан суоҕа баар.

Ити айылаах эрээри

Истэрэ улаханын эриэхсит!

Туйахтаахтыы тумуһуран

Дириҥ далай тилэхтэринэн,

Муостаахтыы моһуомуран

Муора тобуктарынан.

Туйахтарын тууруохха,

Муостарын тоһутуохха,

Моһуораларын көннөрүөххэ!

Үчүгэй киһи

Үс чаас ыалдьыбыта

Үс дойдуга сураҕырар:

—Хаһан хайҕанаары

Харбыалас да харбыалас,

Хаһан тылын ылыннараары

Хаһыытас да хаһыытас,

Хаһан да билбэтэ

Харыстанар диэни.

Хата хаарыан доруобуйата

Хампарыйда,

Үлэ туһа диэн

Өлөрүгэр тиийдэ.

Кыра киһи

Кыһалҕаттан эмтэттэҕинэ

Кыһыл чоххо үктэнэр:

—Кинини баҕас

Киһи эрэ сэрэйэр,

Арыгылаан баран

Араас ыарыыга хаптаран

Амбулаторияттан арахпат,

Үлэлиэн сүрэҕэлдьээн

Үрүҥ күн үүнүөҕүттэн

Үргүлдьү эмтэнэр.

Таһыттан көрдөххө

Таас кокуукка курдук,

Үөһэттэн өҥөйдөххө

Өрүөллээх үп курдук.

Ыалдьар киһи атын буолар,

Ыалдьар киһи өлөн хаалар.

Хаһан эрэ

Кыра киһи кыайдаҕына,

Улахан киһи умустаҕына

Урукку уларыйар,

Дьүүл-дьаабы

Дьүһүн кубулуйар:

— Ити баар ээ

Инчэҕэй эттээҕи сэниириҥ,

Иннинэн сирэйдээҕи итэҕэйбэтиҥ.

Итиччэ үчүгэй барахсаны

Иҥэн билбэтэхпит

Эн биһи итэҕэспит.

Ханна баарый,

Хата, хаһан эрэ

Хабарҕа муҥунан

Хайгыыр киһибит

Хара мэҥэ улаатта,

Хараҥаҕа ахтылынна,

Солото сууралынна,

Сото уҥуоҕа буолла.

Сөптөөх тос,

Сөбө бороҕон!

 

СЫА ТЫЛЛААХ СЫМЫЙАЧЧЫ

 

Түлэй түүн,

Күрүлүүр күнүс

Түһүүр түүлгэр,

Түстүүр дьүүлгэр

Сыа-тыллаах сымыйаччы

Сыаналаах буолааччы,

Сата баһыныы

Саҥаны саҥарааччы,

Кумаҕы хатардыы

Кураанаҕы куустарааччы,

Холуоһаҕа олордооччу,

Хобунан тоторооччу.

Сэҥээрбитин сэрэйэн

Сэбэргэнэҕэ этэр,

Таптаабытын таайан

Таһыгар таһаарар,

Өйдүүрүн үөтэн

Өйү көтүтэр.

Оччоҕо

Устар уу — хаар,

Оҥостон-оҥостон

Оймоон хаамаҕын,

Оччоҕо

Халыҥ хаар — уу,

Оччойо-оччойо

Оҥочонон харбыыгын.

Оннооҕор, доҕор,

Орто дойду олоҕо

Олоччу уларыйар,

Түөрт атахтаах

Төбөтүнэн хаамар,

Икки атахтаах

Илиитэ кынаттанар.

Итини барытын

Ийэҥ тылыныы

Истэн улаатаҕын,

Ааһа баран

Аҕаҥ үөрэҕинии

Ааҕа билэҕин.

Улаатан иһэн оройдоотоххо,

Кырдьан иһэн кыһыйдахха,

Эмэҕирэн иһэн эттэххэ:

Аантан атас,

Суолтан доҕор

Туу атах,

Түүлээх уллуҥах,

Сыа сыҥаах,

Арыынан аҕыах,

Күнүстэри күлүк

Көстөрв көрүнньүк.

Бэртэргэ эрэ бэрт,

Үтүөлэргэ эрэ үтүө!

Чычырбас санаа,

Чыпчылыҥнас харах,

Хоһохтоһор хоп,

Сипсиһэр сип

Кыралары кыайар,

Оччугуйдары булар.

Омнуоларын ааҕан

Олохторун огдолутар,

Оҕото суоҕу оҕолуур,

Аҕата суоҕу аҕалыыр,

Көрсүүтэ суоҕу көрсүүлүүр,

Көнө дьонунан көрүлүүр.

Дэриэбинэтин иһигэр

Дэлэҕэ тохтообот,

Бөһүөлэгин иһигэр

Бүгэн олорбот,

Аан дойдуну анааран

Атыйахтаах уулуу аймыыр,

Икки атахтааҕы

Иһин кытта иирдэр,

Таһын кытта дьалкытар,

Араас саҥатынан

Анараа дойдуга атаарар,

Сымыйа сураҕынан

Сырдык тыыны быһар:

— Анныга атом,

Үрдүгэ озон!.

Сир сиҥниэ,

Халлаан хайдыа,

Акыйаан ууллуо,

Алдьархай буолуо…

Чугаһынан чугдаардахха,

Бэтэрэнэн биллэххэ,

Сарсыны санаатахха,

Бүгүнү бүдүүлээтэххэ

Харчы реформата

Хабарҕаҕын тутуо,

Сыана ыарааһына

Сыаҕын аҕыйатыа.  ‘

Бүлүү ГЭҺэ

Бу түүн эстиэ,

Бөһүөлэгэ, биэрэгэ

Бүттүүн ууга тимириэ!—

Бүдүүлээн көрөр

Бөһүөлэк тэҥэ

Бөһүөлэгин иирдэр,

Бүгүҥҥүлээх оҥорор.

Сыанан аҕыыр

Сымыйаччы тылыттан

Сыыллыбыт элбэх,

Өлбүт үгүс,

Таҥнастыбыт баһаам.

Ол да үрдүнэн

Орто дойду олоҕор

Олус наадалаах,

Ол иһин

Улахан айыылаах

Сымыйаччы туоһулаах,

Албын атастаах.

 

БУОЛАР ИНИ, БУОЛУО ИНИ…

 

Үйэтин тухары

Үрүҥ үлэттэн

Үрүҥ хараҕын

Өрө көрбөтө,

Сааһын тухары

Салайар үлэттэн

Саллайа сыста,

Сымнаҕас идэттэн

Сырата баранна,

Билэрин тухары

Бэрт бэрэбинэлээх,

Өйдүүрүн тухары

Үрдүк өһүөлээх.

Тымныы чысхаанын

Тыалыттан сэрэйэр,

Сайын куйааһын

Сайарыттан билэр.

Сыалаах олохтон

Сыта уойда,

Арыылаах тылтан

Албын саҥнанна.

Үргэл сулус курдук

Үлэтин аҕыннахха:

Үйэтин тухары

Үбү-харчыны,

Үчүгэй малы,

Үтүө дьиэни

Үллэрэр идэлээх

Үөрүүлээх мунньахтары

Үөһэттэн салайыста.

Бэйэ билбэтинэн

Бэрэлээн кэбиһэри

Бэрээдэктээн биэрэр

Биһирэмнээх семинардарга

Бэйэ киһитэ буолла,

Билсиинэн сырытта,

Ол-бу фондалаах

Оһуобай аһылыктаах

Онно-манна быыбардаах

Оройуоннай пленумнарга

Ойуччу ыҥырыыланна,

Сирэри-талары кэһэтэр,

Сиири-аһыыры кэҥэтэр

Ситэриилээх сессияларга

Сис киһи дэттэ,

Ситэри кытынна.

Көнө дьону таарыйбат

Конференция ахсын

Көхсүттэн талыллан

Көхсө саалынна.

Уһунун аахтахха

Ууна туруох айылаах

Ууну омурдар мунньахха

Оҕо эрдэҕиттэн умуста,

Сыа киһи сылайда,

Эт киһи элэйдэ.

Биэс илиистээх бирикээһи

Билэр киһитигэр бэриттэрэн

Биир сыл бэлэмнэтэр,

Алта илиистээх дакылааты

Атын киһини ааттаһан

Алта ый суруттарар,

Тоҕус илиистээх отчуотун

Туора киһини соруйсан

Тоҕус ый толотторор,

Улахан ыйааҕы

Уруутугар быһааттарар,

Орто уурааҕы

Ойоҕунан таһааттарар,

Ыарахан дьыаланы

Ыалыгар ыйар,

Моһуоктаах суолу

Москваҕа салайар.

Олохторун дьаһайыахтаах

Отчут-масчыт дьонун

От-мас курдук одуулаһар,

Үптэрин-астарын быһаарыахтаах

Үлэһит-хаар дьонун

Үөн-көйүүр курдук өйдүүр.

Тэрилтэ туһугар тириппэккэ,

Үлэ туһугар өлбөккө

Ууруулааҕы ууратта,

Ууга-хаарга уһуннарда,

Ыһарын ыста,

Ыкка-куска бырахта,

Бэлэмнээҕи эстэ,

Бэлэс ахсын бэристэ,

Туурары туурда,

Toҕoрун тохто

Тойон буолан тохтообото…

Үтүө ат мөхсүбэт,

Үчүгэй киһи өлбөт.

Үс суукка үҥсүһэн

Үрдүк үлэҕэ көстө,

Биэс суутунан бигэргэтэн

Бэрт идэҕэ тэбилиннэ,

Биэс-алта дуоһунастан

Биһилэхтии тала сырытта…

Тойон буолан төрөөбүттүү,

Тобугунан оонньооччулар.

Салайааччы буолан салаллыбыттыы

Саппай уопсар саҥнаахтар,

Дуоһунас эрэ туһугар

Дууһаларын атыылааччылар,

Тиэргэни тэпсээччилэр,

Тэрилтэни тэмтэритээччилэр

Өйбүт татым диэн

Өйдүү сатаабаттар,

Билиибит тиийбэт диэн

Билинэ барбаттар.

Ол иһин

Уу ньуурун курдук

Олохпут огдолуйдаҕа,

Ол иһин

Ой дуораанын курдук

Өйбүт сатарыйдаҕа.

Буолар ини,

Буолуо ини…

 

ЭН СЫМЫЙА – МИН СЫМЫЙА

 

Саламалыы салыбырас,

Сэбирдэхтии сэлибирэс,

Тыаллыы тылыбырас,

Тэтиҥнии тэлибирэс,

Кырдьаҕаска сайаҕас,

Эдэргэ эйэҕэс,

Ааттаах атас,

Талааннаах табаарыс

Олорон иһэн ойор,

Кэлэн иһэн мэлийэр,

Сүүрэн иһэн сүтэр.

Үлэтигэр эрэ

Өлөн түһэр,

Дуоһунаһыгар эрэ

Дууһата мэлийэр,

Хонтуоратыгар эрэ

Хаҕа кэлэр,

Тэрилтэтигэр эрэ

Тэтимэ сүтэр,

Сулууспатыгар эрэ

Суобаһа тиийбэт.

Сатыыра сатаҕай,

Ылсара ыйыллаҕас,

Ыйааҕа ыһыллаҕас,

Уурааҕа уһуллаҕас.

Онно итэҕэс,

Манна быһаҕас.

Итиннэ — хаар,

Манна — уу.

Сорох баар,

Атын суох.

Бирикээс мэлдьэх,

Ыйаах — ыраас,

Уураах долуой!

Отчуот хойгур,

Сыыппара сымыйа.

Буукуба бутуур

Буоллар буоллун!

Өйдөөх үөттүн,

Үөрэхтээх үөрэттин.

Хатыаҥ кумаҕы —

Харчыҥ кумааҕы.

Хамнаһа эрэ быраап

Хаадьы дуо, быраат!

Эйэлээхпит тухары

Эн биһи

Экчи эстибэппит,

Доҕордоһорбут тухары

Туура туллубаппыт,

Атастыыбыт баарыгар

Адьас арахсыбаппыт.

Эн албын —

Мин албын,

Эн сымыйа —

Мин сымыйа!

Баҕар,

Сарсын аттаныахпыт

Бары анараа дойдуга.

Баҕар,

Онно тэҥнэһиэхпит

Баай дьоннуун, илэчиискэлиин

Туох аатай,

Туох харсай!

Орто дойду олоҕор

Олоруохтуу олоруохха,

Оҥойор айах туһугар

Оҥорору оҥоруохха,

Туһанары туһаныахха,

Туһалыырга туһалыахха,

Кэннэ

Кээнчэ да буоллун.

Кээнчэ аны кэтиллибэт,

Атах сыгынньах сылдьаннар

Аны доруобай аатыраллар,

Сирдээн даҕаны тимирдэххэ

Сибиэһэй салгыны сиэниллиэ.

Халлааҥҥа арай харбыалас

Хата онтон ырай чугас.

Барар сиргэр

Баҕана турбат

Бараммыта мас сууллан,

Күн сирин ньуура бүтэн

Күн сирин көхсө бүтэй!

Саламалыы салыбырас,

Сэбирдэхтии сэлибирэс,

Тыаллыы тылыбырас,

Тэтиҥнии тэлибирэс

Кырдьаҕаска сайаҕас,

Эдэргэ эйэҕэс,

Ааттаах атас,

Талааннаах табаарыс

Санаата күүс,

Сүбэтэ сүүс!

 

АЛАА ХАРАХ, АҤАР КУЛГААХ

 

Бэтэрэнэн да буоллар

Бэрпин дэнэр,

Барбах да буоллар

Бастыҥҥа ааҕынар,

Холоон да буоллар

Хотуннуу туттунар,

Билиитинэн бэрдимсийэр,

Өйүнэн өҥнөр,

Үөрэҕинэн өртөйөр,

Оҕолорунан киэбирэр,

Оҕонньорунан киэмсийэр.

Кими да

Киһи диэбэт,

Тугу да

Туһалаахха аахпат,

Холооннооҕун да

Хоҥорууга холообот.

Босхону мотуйар

Муот үлэһит.

Түөкэйинэн түөрэхтэнэн,

Албынынан аатыран,

Кыраларга кырыктанан,

Оччугуйдарга уордайан,

Эдэриттэн этиһиик,

Кыыһыттан кыыһырымтаҕай,

Буочукалаах буораах,

Биэдэрэлээх бензин

Умайар уот,

Кытыастар кутаа…

Тыыннааҕы барытын

Тыллаах оҥорбот,

Санаалааҕы барытын

Саҥалаах гыммат,

Аҥардастыы айбар

Соҕотохтуу суос.

Туһааннаах үлэтигэр

Тугу да

Туһалаабыта биллибэт.

Аналлаах дуоһунаһыгар

Аччыгыйы да

Айбыта көстүбэт,

Килиэптээх идэтинэн

Кимиэхэ да

Кэрэхсэппэт.

Сокуоннаах солотунан

Солкуобайдаах туһаны

Сонордоһон оҥорбот.

Олорбутунан олорчох,

Көрбүтүнэн көрүнньүк,

Көҥдөй көҕүс!

Сүктэриилээх үлэтин

Сүрэҕэ суоҕуттан

Сүгүн толорбот,

Дьаһайыахтаах дьыалатын

Дьалаҕайа баарыттан

Дьаалатынан уһуннарар.

Бэрдимсийэрэ бэрдиттэн

Биэриэхтээҕи биэрбэт,

Улаатымсыйара киирэн

Оҥоруохтааҕы оҥорбот,

Ол кэннэ отчуокка,

Ол-бу ууну омурдар,

Уһун, кылгас мунньахха

Улахан кутаалаах

Уоту ahap.

Дьэ, мин диэн

Дьэбирсийэр,

Дьыбарсыйар.

Үлэлээбэтэх үлэтин

Өһүөттэн ылан

Өҥнөн барар,

Умнубут дьыалатын

Улаҕаттан аҕалан

Уураахха астарар,

Хаардаах хаһыҥ,

Уордаах холорук,

Багда сарын,

Бардам майгы

Манна көстөр.

Муустуу сүрэх,

Муостуу моһуон,

Мастыы майгы

Алаа харах,

Аҥар кулгаах,

Баайсар бас,

Мэлдьэһэр мэйик,

Майгы марай,

Суобас долуой,

Ньүдьү-балай

Куруубай,

Ньуу-ньаа

Культурнай…

 

СИРИЛЛИБЭТ СЭБИЭДИССЭЙ

 

Үйэтин тухары

Үрүҥ үлэһит,

Сааһын тухары

Салайар үлэһит

Кыайбытын-хоппутун,

Кыһалҕаны толуйбутун

Кырдьыгынан кэпсээтэххэ

Кымырдаҕас саҕаны

Кыларыспатах киһийдэх,

Ооҕуй саҕаны

Оҥорботох баҕайы,

Түөн саҕаны

Төрүттээбэтэх түөкэй.

Начаалынньык да буолан

Дьаһайбыта көстүбэт,

Сэбиэдиссэй да буолан

Ситэрбитэ биллибэт.

Начааскыга олорбот,

Сөкүүндэҕэ тохтообот,

Бэйэтин туһун бэринэр,

Бэрэбинэлэрин мэлдьэһэр,

Үлэ чааһын тутуспакка

Үлүбүөй сырыыта,

Былааны быһаарбакка

Балабыай барыыта

Тэһиинэ суох

Тэрилтэни тэмтэриттэ,

Үүнэ суох

Үбү мэлиттэ.

Субуотунньукка суох,

Мунньахха мэлигир,

Бас быстарынан

Барыттан аккаастаныы.

Бултуура буолунай,

Балыктыыра баһаам,

Баҕардар барар,

Көҕүйдэр көтөр.

Санаатар сүтэр,

Төрөөбүт күнүгэр

Төбөтүнэн төкүнүйэр,

Поминка кэмигэр

Баһынан хаамар,

Сыбаайба биэчэригэр

Сыыллан соһуллар.

Куттаһынан кутуйах,

Билбэтинэн мэкчиргэ,

Кэтэмэҕэй кэтэх,

Тыытайыылаах тыҥырах

Сэттэ сирэй

Сириллибэт сэбиэдиссэй!

Сыыппарата сымыйа

Отчуота омоон,

Балансата балыыҥка.

Сокуон суохтаммат,

Ыйаах ытыктаммат,

Уураах убаастаммат.

Бэйэтэ билэринэн

Бэрэлээн кэбиһэр,

Кумааҕы уйарынан

Кураанаҕы эрэннэрэр,

Эппиэттиир күнүгэр

Эппиэтэ аһаҕас,

Солбуйар киһитигэр

Соҥнонон барар.

Онто даҕаны

Уолуһуйбат,

Уҥан охтубат,

Ууттан кураанах тахсар,

Тэрилтэ дьыалатын

Тэһиинниир бухгалтерын

Тиэргэнтэн аҕалтарар.

Онно моргуор,

Манна маргыар

Оччугуйа оҕо саҕа,

Улахана оҕус саҕа.

Күрдьүөтэһии,

Күрүчүөктээх кэпсэтиһии,

Күн устата күргүйдэһии,

Көхсүттэн көлбөрүнүү.

Кыра да кыайтарбат,

Оччугуй да оҥоһуллубат,

Сорох сойуоланар,

Атын атааннанар.

Маннык тэрилтэҕэ

Баһыйар билсии үөрэҕэ:

Кэһиилээх кэхтибэт,

Тутуурдаах туллубат,

Өһүөттэн өйөнүөҥ —

Өлүөҥ суоҕа,

Баҕанаттан тайаныаҥ —

Быстыаҥ суоҕа,

Тутаахтан тутуһуоҥ —

Туллуоҥ суоҕа!

 

ЭППЭКИИННЭР

 

Өйдөөбөтүм бэйэм чааһым

Өлө турар үлэ чааһын…

Муннукка хаайар мунньахха

Муҥун ытыыр муҥнаахха

Эргиччи элбэх эппэкиин

Этиэххин да эппэккин.

Көмүскэһэр көҥүл ыарыы

Көмүс тэҥэ аны ыарыыр,

Куду анньан биэрэр куолу

Кураанаҕы аны куолуур.

Өйөөн ылар өҥөҥ суоҕар

Өрөгөйүҥ кэлиэ суоҕа.

1

Эппэкиин элбэҕиттэн

Эстибит эрэйдээхпин.

Үйэм тухары

Үлэлээбит тэрилтэм,

Сааһым тухары

Саллаҥнаабыт тэрилтэм

Өһүөтүгэр өйөммөккө,

Баҕанатыгар тайаммакка

Ааныттан анньыллан,

Көрүдүөрүттэн үүрүллэн,

Күлүккэ үтүрүллэн

Күрэнэр күнүм үүннэ.

Дьыбардаахха тыымматым,

Ойуурдаахха куоппатым,

Эппэкиин элбэҕиттэн

Этим саласпыта

Экчи ааспата.

Эгэлгэ эппэкииннэр

Эркиннии эрэллээхтэр,

Эһэҕэ тэҥнээхтэр.

Этэ иликкиттэн

Эргитэ өйдүүллэр,

Саҥара иликкиттэн

Саба үктүүллэр,

Буруйдуу иликкиттэн

Буомбанан көрсөллөр,

Үҥсэ иликкиттэн

Үрдүгэр түһэллэр.

2

Туһанар тус,

Ылсар ыйаах

Ханна тиэрпэтэй?

Кими-хайан

Килиэп сиир баҕа

Килиэккэ иһигэр

Кичэйэн хаайбатай?

Айаҕыҥ сабыылаах,

Хараҕыҥ баайыылаах,

Хабахха тыыныы,

Хааһахха хаайтарыы.

Бырадьаак үлэһит

Былааны толорбот,

Көлөөх үлэһит

Көлөһүнүн тохпот,

Устугас үлэһит

Уһуннук тохтообот.

Ол да буоллар

Устар уу устар,

Ол да буоллар

Сайдар олох сайдар.

Арай араас санаа

Аймаан ааһар,

Аан дойду алдьархайа

Ааны аһар.

Сотору

Сир сиҥниэ,

Сотору

Халлаан хайдыа.

Өлөргө да

Өйдүүр гына,

Самнарга да

Саныыр гына

Саба тардыныахха,

Өлүөх иннинэ

Өрүскэлэһэ охсуохха,

Бэйэ эрэ иннин

Билэн бэриниэххэ,

Оҕо, сиэн туһун

Олохтуу охсуохха.

Тэрилтэ үлэтин

Тэһиинниир сатаммат,

Уопсай дьыаланы

Уодьуганныыр уурайдын.

Бэйэ иннин көрүнэр

Бэртээхэй кэм кэлэр:

Маҕаһыыны манаа,

Кэпэрэтииби кэтээ,

Ыскылаакка ыстан,

Остолобуойга ой,

Буфеты бул,

Почтаны бодорус.

Уочарат, атыы айдааныгар

Уҥа сыһан,

Охто сыһан,

Тыыныҥ да

Быста сыһан,

Тутан-сүгэн,

Соһон-сыһан

Уйумматтыы сылайан,

«Айа» буолан,

«Ойо» буолан

Ааһыа үлэҥ чааһа арай…

Оттон сорох

Тэбэр орох.

Отун-маһын,

Булдун-аһын,

Уутун-мууһун

Утаппыттыы

Муһун да муһун.

Сарсыардаттан

Салгын хоту

Салайар

Саппыысканы,

Сайаапканы,

Сайабылыанньаны.

Төрдүгэр тиийэ

Телефоннуур,

Тиһэҕэр тиийэ

Телеграммалыыр.

Анал үлэтин

Ааһан иһэн

Арыйбахтыыр,

Быһаарыахтаах дьыалатын

Быган иһэн

Быһаарар,

Сүктэриилээх дуоһунаһын

Сүүрэн иһэн

Сөргүппэхтиир,

Оҥоруохтаах уурааҕын

Ойон иһэн

Оройдуур.

Устунан командировкаҕа

Уонна уоппускаҕа.

Уоппускаттан мунньахха,

Мунньах кэннэ семинарга…

Итини барытын ситэргэ

Истэ-билэ сүүрэргэ

Икки үйэ наада киниэхэ!

4

Салалта сатарыйар,

Былаан быралыйар,

Олох огдолуйар,

Үлэ үгдэрийэр.

Сорох ыалдьар,

Атын кырдьар.

Оттон хаалыы

Омуһахтыы дириҥиир.

Атыыр мунньахха кэллэххэ,

Алҕаһы алҕас эттэххэ

Адьырҕаҕа киирэр тэҥэ,

Эргиччи эппэкиин элбэҕэ

Эһэни көрсүһэр кэриэтэ.

Иннигэр — кутаа,

Кэннигэр — кутаа.

Бэйэҥ бэрэбинэҥ

Бэйэҕэр эриллэр:

Айыыҥ ааҕыллар,

Аһыырыҥ ахтыллар,

Аймаҕыҥ ырытыллар,

Урууҥ ууруллар,

Оҕоҥ оронор,

Төрдүҥ түөрүллэр,

Көссүүҥ этиллэр.

Эппэкиинэ суох эристиин

Эргийэр итинник эн эстииҥ.

 

УО, БААР АҔАЙ!

 

Тура-тура тууһугуран,

Олоро-олоро оҥостон,

Көрө-көрө көҕүрэтэн,

Этэ-этэ эбэн,

Истэ-истэ киэргэтэн,

Саныы-саныы сарбыйан,

Абара-абара аһаран,

Өйдүү-өйдүү үксэтэн,

Кыҥыы-кыҥыы кыччатан,

Кырыы-кырыы кылгатан,

Оруу-оруу оччотон,

Ааҕа-ааҕа аҕыйатан,

Суоттуу-суоттуу суруйан,

Уура-уура уһатан

Ууну-хаары таһыйыы,

Уон yypaaҕы ылыныы,

Анараа-бэтэрээ былааны

Антах-бэттэх астарыы,

Арыынан-сыанан аҕыы

Алҕас сыыһа тахсыытын

Ааҕа-ааҕа сапсыйыы,

Итэҕэс-быһаҕас иҥиитин

Иэҕэ-иэҕэ мэлдьэһии,

Халбас харата дьыаланы

Хатыһан-хатыһан халбарытыы,

Сыыһа-халты сыһыаны

Сыһан-сыһан сыҕарытыы,

Сырдык-сыдьаай санааны

Сыыска-буорга быраҕыы,

Абыр-табыр таһыныы,

Атыыр мунньаҕы сабыы…

Айар-тутар үлэҕэ

Аҕыйахтык кыттыһыы,

Оҥорор-чочуйар идэҕэ

Олоппоһу сылытыы,

Сүгэр-көтөҕөр сүпсүккэ

Сүүс сүбэни биэрии.

Аһатар-сиэтэр албаһы

Айах муҥунан айхаллааһын,

Тиритэр-хорутар былааны

Тирии таһынан аһарыныы,

Кирдээх-хохтоох үлэни

Киирэ-тахса билсиһии,

Масчыт-отчут киһини

Марай-сарай билинии…

Маннык көлөөх киһиэхэ

Мааны бэйэтэ, бэргэһэтэ.

Сыалаах тылынан сыҕарытан

Сыалаах эти сыттанар,

Арыылаах тылынан албыннаһан

Амтаннаах аһы хаһаанар,

Биир буоллун,

Биэс буоллун

Бэйэтигэр тардынар,

Үлэһит дьон иннинэ

Үс нуорманы үссэнэр,

Улахан хамыйаҕынан

Урут басыһар

Урааҥхай саха

Уо, баар аҕай!

 

МУОСТААХ БУХГАЛТЕР

 

Уулуссаттан уордайан

Уокка үктэннэрэр,

Көрүдүөртэн күргүйдээн

Күлүккэ түһэрэр,

Аантан хаһыытаан

Арҕаххын булларар,

Суолтан суоһурҕанан

Сотоҕун тоһутар.

Үөһэ көрдөҕүнэ

Таҥнары көрүөҥ,

Таҥнары көрдөҕүнэ

Үөһэ көрүөҥ.

Баһын иһигэр

Баһаам үлүгэр

Баппат айдааннаах,

Өйүн иһигэр

Өллөҕүнэ даҕаны

Өһүү сылдьар,

Өспөт хатааннаах.

Муот да буоллар

Мүҥүр үйэтигэр

Муостаах бухгалтер.

Тэрилтэтигэр тэҥнээҕэ суох,

Хонтуораҕа хоруол тэҥэ,

Холоон да буоллар

Хобордооҕу салатар

Хотун сыыһа,

Ыраахтан салайар

Ыраахтааҕы ыйааҕа,

Чугастан салайар

Чиновник чуораана,

Бүлүүнү бүрүүкүүр

Бүрүкүрээт аймаҕа,

Уобалаһы уҥуордуур

Устугас уруута,

Барыттан маппат

Мафия балта.

Куттас хотуна,

Мөлтөх таҥарата,

Өйдөөх күлүүтэ,

Үөннээх элэгэ —

Илэ бэйэтэ!

Хонтуоратыгар

Хойутуур идэлээх,

Үлэтигэр

Үлэлээбэт үгэстээх.

Ол оннугар

Ол-бу уочаракка

Уокка үктэммиттии

Хонтуоратын аҥаарын

Хонноҕор кыбынан:

Тэрилтэтин аҥаарын

Тэллэҕиттэн тутуһан

Онно оҥойбута,

Бэйэтэ мэлийбитэ,

Суола сойбута,

Остолобуойга ойбута,

Маҕаһыыҥҥа барбыта баар.

Улаҕалаан эттэххэ

Уҥан түһэр,

Омнуолаан кэпсээтэххэ

Ойоҕос тостор

Улуу уочаракка тиийэн

Уон оҕолоох

Уордьаннаах ийэлии

Урут турунар.

Онно маттаҕына

Олбуору уҥуордаан

Улаҕанан атыылаһар,

Тиэргэни чиэрэстээн

Тэрилтэҕэ салайтарар…

Тыһы тыһаҕас caҕa

Tыhыынчaлaaҕы атыылаһан,

Тыына кылгаан,

Тыҥата тыаһаан,

Тылынан кыыран,

Табаарга табыллан,

Өрбөхтөн үөрэн

Тэрилтэтигэр кэлэн

Тэниҥнэппитинэн барар.

Оччоҕо caҕaлaнap

Уон дьахтары уҥарар

Уочараттаах баһаар,

Өҥнөөҕүнэн өҥнүү,

Үчүгэйинэн өттөйүү:

Ырбаахы ырытыллар,

Сон сураһыллар,

Үтүлүк өйдөнөр,

Наскы ааҕыллар.

Күннээх атыы

Көрүүтэ 6үттэҕинэ

Хамнастаах үлэ

Хамнаан барар,

Үптээх үлэ

Өйдөнөн ааһар.

Сорох күн

Сонуна бүппэккэ

Суотун туппат,

Хайа эрэ күн

Хадаардаспыта ааспакка

Хамнаһы аахпат,

Биир эмэ күн

Бэрдимсийэрэ киирэн

Бириэмийэни биэрбэт.

Клиент кэллэҕинэ

Киһититтэн көрөн

Киҥнээх эһэлии көрсүһэр.

Таала кырыыланар,

Тастан быгааттарын

Таһырдьаны булларар,

Бокуойа суохпун диэн

Боруоктан үүрэр,

Хойут кэлэргэ

Хонук этэр.

Бодоруһан сылдьар

Подругата таарыйдаҕына

Бочуоттуурун бэлиэтигэр

Бобуулааҕы тэбэн

Боссоон үөрдэр,

Ытыктыырын туоһулаан

Ыйаахтааҕы ыһыктан

Ый-күн аатырар,

Чиэстиирин чиҥэтэн

Чиэһинэйэ суох

Чиэги суруйар.

«Эһээлээҕин, эбээлээҕин»

Эдьиийдэрэ киирдэҕинэ

Эйэргээн үөһэ тэстэр,

Эрбэҕин үрдүгэр эргитэр.

Тимир сейфэҕэ

Тилир гына хатаммыт

Толору бытыылканы

Тутан таһааран

Тута харчыга туттарар,

Ыраах ыскаапка

Ылбат гына ууруллубут

Ымсыылаах таҥаһы

Ыксалынан ылан

Ыарахан сыанаҕа

Ыган ылларар,

Эмэҕирбит этажеркаҕа

Эрэйинэн кыбытыллыбыт

Эргэ бэргэһэни

Элээрдэн ылан

Элбэх суумаҕа биэрэр.

Ол оннугар

Отох-бытах олохтоох

Отчут-масчыт кэллэҕинэ

Уоҕa киирэр,

Уокка түһэртиир,

Тимир тириилэнэн

Тимирдэ сыһар,

Былас муостанан

Быһа сыһар,

Куттаах ыстанар,

Атахтаах куотар…

Атын үлэһиттэрин

Анал-анал дьүөгэлэһэр

Аһыылларын-тай-налларын

Aaga быһаарар.

Кини кигиитинэн

Килиэп сииллэр,

Кини кээмэйинэн

Киһини өйдүүллэр.

Таһы-быһа

Таас дьүлэй,

Илэ-бодо

Им-балай,

Ала-чахчы

Албын-түөкэй,

Аар-маар

Акаары днэҕи

Өйө бэрт,

Үөрэҕэ үрдүк.

Тыла-өһө тыал,

Саҥата сата!

Билэрэ эрэ бэйэтэ,

Өйдүүрэ эрэ өбүгэтэ.

Улуу дьаалы

Улахан начаалынньыга

Уоттуу куттанан

Уҥуорунан ааһар:

Дэлби тэбэр динамита,

Буруолуу сытар вулкана,

Төбөҕө түһэр этиҥэ,

Мэйиитин иирдэр мината.

Холоон хотунун

Хойукку-урукку

Хобдохтон-хобдох

Хоһоҕун хостоотоххо

Хоруоптуу сыһар,

Барбах баһылыгын

Баар майгытын

Барытын ыйдахха

Баскын быһар.

Ол иһин

Оонньуу тэҥэ этэбин:

Модьу таһаалаахтар

Муода таҥаралаахтар,

Муот салайааччылар

Муостаах бухгалтердаахтар!

 

УЛАХАНЫ УОБУО ЭН ОҔОҤ

 

Олорор олохпутун

Омнуотун одууластахха,

Тирэнэр тирэхпитин

Тирээбилин ыллахха

Хара үлэни харахтаабакка,

Ыарахан үлэни ындыыламмакка

Сылаас дьиэҕэ сыламнаан,

Оттуулаах оһоххо сыраллан,

Түүлээх бэриинэҕэ төкүнүйэн

Түҥнэстэр кэми түүйэр

Төрүт көлөөх дьон үүнэр.

Ис-иһигэр киирдэххэ,

Ис-дьиҥин эттэххэ

Ийэ-аҕа бэлэмэ

Илэ-чахчы дэлэгэйэ,

Ис тот киһитэ

Иринньэх буолар идэтэ!

Олорор оҕо эрдэхтэн

Оччугуй үлэттэн тэйитии,

Кыракый мэник бэдиги

Кыччыгый үлэттэн кыйдааһын

Оттон обургу буолуута

Ол-бу албаһы булунуу,

Охтон туран охсуһуу,

Оттон-мастан тутуһуу,

Олохтоохтук куотунуу,

Ону-маны куоһурданыы,

Туһата суоҕунан торгуйдаһыы,

Төлөбүрэ суоҕунан төргүүлэһии,

Хамнаһа суоҕун хасыһыы,

Халлааҥҥа тиийэ хаһыытаһыы.

От-хомуур кэмигэр

Оҕо ыарыытын кэмнэтии,

Бууттаах бугул саҕа

Буолунай элбэх справка,

Кэбиһиилээх от caҕa

Кэмэ суох туоһу сурук.

Ону барытын кистээбэккэ

Олорчу ааҕан биэрдэххэ,

Оҕоҥ оккураҥ бэйэтэ

Бүгүҥҥүлээх кэриэтэ

Бүппүт бүлтэлээх миэстэтэ.

Илии-атах ыарыыта

Ити өссө кырата,

Ис-быар эстибитэ

Итиэннэ сүрэх сүппүтэ,

Истэр кулгаах куһаҕана,

Илин, кэлин тиис суоҕа,

Хара харах эргэтэ,

Халтаһа кэлтэһэтэ.

Тобук, тоҥолох дьарҕата,

Тоноҕос, сис ыарыыта

Тохтообокко сии сыһыыта.

Ама сымыйа аатырдаҕай

Аһыыра-сиирэ сылайа,

Сарсыарда солуур саламаат,

Күнүс биэдэрэ эбиэт,

Киһи топпот аһын дуома

Киирэ тахса үүт-суорат,

Киэһэ ахсын кэтилиэт.

Уҥуоҕунан да кыра

Уунан тиийиэҥ суоҕа,

Ыйааһыммыт да биллэр

Ыйга уон киилэ эбиллэр.

Ис-иһин хаһыстахха

Ийэ-аҕа дурда-хахха.

Оннооҕор чыычаах сордооҕуҥ

От кынатынан хаххалыыр,

Таҥара биэрбит оҕотун

Тыалтан-куустан харыстыыр.

Оттон эн оҕоҥ таҥара,

Эн оҕоҥ үс муостаах,

Эн оҕоҥ үс үөстээх!

Киһиттэн атын ураты

Кэтиэ суохтаах бурҕалдьы,

Атыттар биллиннэр аргыары,

Амсайан аастыннар ыардары,

Эн эрэ күн оҕоҕун

Эрэй-муҥ үлэ булбатын!

Ордугу хабарга, тиксэргэ

Охто, охторо тииһэр

Уол оҕо ат кулун соргутун

Умнар диэн сыыһа букатын.

Уон аҕыһын ситиитэ,

Уйан-хатан биллиитэ

Уһуйан үөрэппит оҕоҥ

Оҕуруктаах мэйиилэнэр,

Армияттан босхолотор

Араас албаһы оҥостор,

Сулууспаттан сыыйтарар

Суол-суол справкаланар.

Ааһа баран төрөппүттэрин

Анараа дойдуга тиэтэтэр,

Бүтэр күннэрин бүдүүлэтэр,

Буордарын кытта бэлэмнэтэр…

Буор босхону мотуйар,

Босхо үлэҕэ наадыйар,

Сыаны эрэ эмэр,

Сымнаҕас сири кэрийэр,

Тиити атын кэрдэр,

Тииҥэр кини тиксэр,

Тириппэтэх тиҥилэх,

Ууламматах уллуҥах,

Доҕор доҕоро дьоллоон,

Аймах аймаҕа абыраан

Үөрэҕэ суох бэйэтэ

Оҕо эрдэхтэн оккураҥ,

Улаатан иһэн оҕурук,

Уопсай үлэҕэ муот-салаҥ,

Улуутуйар обот-солоҥ

Улахан буолуо Эн солоҥ —

Улаханы уобуо Эн оҕоҥ!

 

БИЛСИИ БИЛСИИЛЭЭХ

 

Үрдүк үөрэхтээх тэҥэ

Эҥинэ солоҕо тиксэн,

Суолтан субуруһан,

Аантан аргыстаһан,

Итиннэ иилиҥкэйдэһэн,

Манна бааралаһан,

Онно орҕочуһан

Олоҕун олордоҕо,

Сырыытын сырыттаҕа,

Сиирин сиэтэҕэ,

Аһыырын аһаатаҕа.

Көҕүйбүтэ эрэ көр,

Кыһаммыта эрэ кырааска,

Билбитэ эрэ биэчэр,

Баҕарбыта эрэ баал,

Ордорбута эрэ оонньуу,

Уһун, кылгас таҥастарын

Уһун күн уонна уларыттар,

Сарсыардаттан сарыысса,

Баарыһына да принцесса,

Бугул caҕa куудара,

Бурдук курдук пудра,

Тииһэ арай протез,

Баттаҕа арай парик,

Мэлдьэҕэ суох мэтириэт,

Харчыта суох хартыына.

Ытарҕата ыаҕайа,

Биһилэҕэ бэрэмэдэй,

Атын-атын аҕа —

Ахса суох оҕо.

Уол охсуһуук,

Кыыс этиһиик,

Кийиит көйгө,

Күтүөт көлөөх

Көөчөөн көр-өө!

Иһит сууйуу

Иирэр иэдээн,

Муоста сотуу

Муостаах айдаан,

Оһох оттуу,

Орой охсуу,

Оҕо көрүү

Уоттаах сэрии.

Олоҕо оннук,

Майгыта маннык:

Тас мааны,

Ис барбах!

Үлэтин өйдөөбөт,

Былаанын быһаарбат,

Олорбутун курдук олорор,

Утуйбутун курдук утуйар,

Кыбаартал бүтүүтүгэр эрэ

Кыһыл чоххо үктэнэр,

Кыра бартыбыалын

Кыбыммытынан сүүрэр.

Оччоҕо кэлэр

Уоттаах иэдээн.

Онно бар айака,

Манна кэл айака!

Былыт ааспыта,

Уу устубута,

Сиэнэр сиэммитэ

Бүтэр бүппүтэ,

Харчы эстибитэ,

Үп көстүбэтэ.

Ыксал күҥҥэ

Ылсар да дьүөгэ

Ырааҕынан тэйэр,

Быстар кэмҥэ

Бастыҥ да аймах

Баскын имэрийбэт.

Ойдор саххар

Оннооҕор оҕоҥ

Улахаҥҥа уурбат,

Эстэр иэдээҥҥэр

Иллээх да киһиҥ

Илиитин ууммат.

Өлөр чааскар

Үтүө да доҕор

Өйөөбөт сороҕор.

Оччоҕо тугу гыныахха,

Оччоҕо ханна барыахха?

Муннугу булуоҕу

Муннук чэҥнээх,

Өһүөнү көрүөҕү

Өһүө эмэх,

Баҕанаҕа тайаныаҕы

Баҕана барбах.

Оччоҕо кэлэр

Оҕус саҕа

Улахан кэмсилгэн.

Аай-аайбыан,

Ыый-ыыйбыан.

Ким истиэҕэй,

Ким көрүөҕэй!

Истиэнэ истиэ дуу,

Көрүдүөр көрүө дуу.

Тоҕус уон хонукка

Тот сырыттахха,

Тоҕус уон түүн

Тото утуйдахха

Toҕo уйгу буолбатый,

Тоҕо былаан туолбатый?

Ити эрээри

Иһигэр эрэнэрдээх,

Сүрэҕэр сөҥөрөрдөөх,

Өлөрө үүннэҕинэ

Өйөнөрө үгүс,

Эстэрэ кэллэҕинэ

Эрэнэрэ элбэх:

Доҕор доҕордоох,

Аймах аймахтаах,

Билсии билсиилээх,

Көрсүү көрсүүлээх.

 

БИЛЭР МЭТИРИЭТТЭРИМ

 

1

Иһин түгэҕиттэн

Иһиллибэт кэпсээннээх,

Муннун анныгар

Ботугуруур үгэстээх,

Муннугу буллаҕына

Муостанарга дылы,

Өһүөнү көрдөҕүнэ

Өйдөнөргө дылы,

Эркиҥҥэ тайаннаҕына

Эрдийэргэ дылы.

Аан нөҥүө айдаарар,

Хос көҥүө хобугунаһар,

Сирэйгэ эрэ саҥарбат,

Истэргэ эрэ эппэт.

Ким да буоллун

Кэпсэппитинэн сылдьар,

Туох да буоллун

Туоһулаһан тахсар,

Аһыныгаһынан алыс,

Табаарыстаһарга талыы,

Доҕордоһорго чулуу.

Сиэри кэспэт,

Майгыттан туораабат.

Арай алҕаһа диэн

Атын киһи күлүгэ буолар.

Килиэптээх үлэтигэр

Киһиттэн эрэ бытаан:

Күн устата көҕүрэппэт,

Ый устата ыпсарбат,

Сыл устата сыҕарыппат,

Буутунан бутуурдаах дьыалата,

Буолунай элбэх буруйа,

Оҕус саҕа алҕаһы,

Оҥорон тардар айдааны,

Өлбүт киһи муҥнаахха

Өрүү суруйар, илдьит ыытар,

Оннооҕор тус бэйэтин

Ол дойдуга сытар дэтэр.

Ким да иннин

Күөйэ хаампат,

Ким да туһун

Быһа эппэт.

Муҥнааҕыа диэн муҥатыйар,

Эрэйдээҕиэ диэн иэйэр.

Өс-саас туппут киһитин

Өһүөннүүр өлүөр диэритин:

Өстөҕүнэ да өһүлбэт,

Сүттэҕинэ да сүөрбэт,

Умустаҕына да умнубат.

Маннык туҥ хааһах аата

Манаах курдук мааны,

Сиргэ түспүт таҥаралыы

Сибэтиэй кэрэ дэтэр,

Тэрилтэни тэмтэритэр,

Үлэни үгдэритэр.

Ол да буоллар

Уурайыахча уурайбат,

Барыахча барбат,

Көһүөхчэ көспөт.

Хотун дьахтар

Холооннооҕо буолан

Хонтуораны салайсар,

Баһылык дьахтар

Бааралааҕа буолан

Бастаахтарга ааҕыллар,

Кылаабынай дьахтар

Кыттыгаһа буолан

Кыралары дьаһайар,

Дуоһунастаах дьахтар

Доҕордоһор буолан

Дьыбардаахха тыынар.

Хата хайа эрэ

Хаарыаннаах үлэһит

Хадаардаһан кэбиһэн

Хаарга хаамыа,

Сииккэ сиэлиэ…

2

Сөбү саҥар,

Сыыһаны саҥар

Сөбүлэһэр идэлээх.

Үрдүттэн үчүгэй диир,

Аантан алыс диир.

Былыр да,

Быйыл да,

Былырыын да

Билбитэ эрэ «ээх»,

Үчүгэйи эт «ээх>,

Куһаҕаны эт «ээх».

Аан нөҥүө туран

Арыйбакка иһиллиир,

Тыалтан, тыастан куттанан

Тэллэҕэ илигириир,

Нууратыах айылаах

Ньуу-ньаа тыллаах.

Олбуордаспыт дьонугар

Олус эйэҕэс,

Ыксаласпыт ыалыгар

Ынырык көмүскэс,

Саҥата суох самнарсар,

Тыла суох тыытыһар,

Этиспэккэ эсиһэр,

Кыыһырбакка кыйдаһар,

Мөхпөккө мөрөйдөһөр.

Улахан да алдьархайы

Утарбакка көрсүһэр,

Баһаам да быһылааны

Баалаабакка быһаарсар,

Иинэ суох иэдээни

Иэдэйбэккэ тэрийэр,

Истиэнэ курдук

Истибэт кулгаахтаах,

Көрүдүөр курдук

Көрбөт харахтаах.

«Суох> сокуоннаах,

«Билбэт» мэктиэлээх.

Туохха да

Туоһу буолбат,

Кимҥэ да

Киирэн биэрбэт.

Үрдүттэн көрдөххө

Үтүө санаалаах,

Аараттан иһиттэххэ

Аһыныгас саҥалаах,

Дьон остуолугар

Дьорҕооттук олорсор,

Албын тылынан

Аалы хоҥнорсор.

Бэтэрэнэн да быһаарыаҕы

Бэйэтигэр чугаһаппат:

Билбэтинэн бэриэттиир,

Көрбөтүнэн көлбөрүтүнэр.

Этэ сорунан эттэххэ,

Эгэлгэ ис эриэннээх

Туора дьон туһугар

Тугу да сатаабат,

Атын киһи дьылҕатыгар

Амарахтык сыһыаннаспат.

Тиэргэнигэр чиэстэнэн,

Ыккыйыгар ытыктанан,

Олбуоругар улуутуйан

Үтүө дьахтар дэтэн

Үс сахаҕа сөбүлэтэр.

3

Күлүк курдук үөмэн

Көрүдүөргэ көстөр,

Кэннин-иннин көрүнэн

Кэтэҕинэн киирэр,

Муннугунан кыайан

Подсобнайы булар,

Ыллыгынан сирдэтэн

Ыскылаакка тиийэр,

Дорооболоһуон иннигэр

Доруобуйатын кэпсиир:

Үйэ тухары

Үтүөрбэтэх ыарыыта

Сааһын тухары

Ааспатах дьарҕата,

Бүөрэ бүппүтэ,

Быара быстыбыта,

Үөһэ тэстибитэ,

Сүрэҕэ сүппүтэ,

Атаҕын арамачыыһа,

Илиитин ревматизма,

Субуотунньуктан суулбута,

Үлэттэн өлбүтэ;

Итини истибит

Иҥиирэ тардар,

Ону көрбүт

Уҥан түһэр.

Устар уулуу

Урукку-хойукку,

Оннооҕу-манна,

Маннааҕы — онно.

Оҕонньоруҥ, оҕолоруҥ,

Оҕолорун оҕолорун,

Ыаллыы атас дьоннорун,

Ыалдьыттарын, хоноһолорун

Ыраас мууска ууруу.

Сымыйа үөһэ кырдьыга,

Кырдьык үөһэ сымыйата,

Сыта-тура сыымайданар.

Кимэ эрэ,

Хаһан эрэ

Холоон соҕус этэ.

Хорум баара,

Хотун дэтэн

Хоҥорууга хоҥнорбото

Хоһохтоһор хоһоҕо,

Бэйэтинэн балыыҥка

Билэр күөлүм балыга,

Бадараан да баҕата

Балаҕан саҕа баҕата,

Байдаҕына бэл чиэски

Бэҕэһээҥҥи бэтэнээски.

Ылбыты — биэрбити

Ыйар куолу,

Аһаппыты-сиэппити

Ааҕар майгы,

Туһалаабыт үтүөнү

Толуйар толкуй,

Билэр тухары көмүскэл

Бэриллибэт көмүскэ,

Куһаҕан майгы дэммэт,

Кулгаахтаахха иһиллибэт.

Тэпсэн ааһар тиэргэнигэр

Тиксэр ол иһин чиэскэ,

Ыалдьарынан

Ыскылааччыты ытатар,

Аһааҕынан

Атыыһыкка аһыннарар.

Билсиитинэн

Бэрэстээтэли бэһирдэр,

Сэһэнинэн

Сэбиэдиссэйи сэҥээрдэр,

Ньаадьырҕаан

Начаалынньыгы налытар,

Уруурҕаан

Управляющайы уҥарар,

Биэриэ суоҕу бэрдэрэр,

Ылыа суоҕу ылларар,

Тиийиэ суохха тиксэр,

Бобуулааҕы булларар,

Бэчээттээҕи бэлэхтэтэр.

Oҕyc ханнын caҕa

Улахан суумката

Олорбутунан улаатар,

Турбутунан туолар,

Сыппытынан сыаналанар.

4

Саастыылааҕын санаабат,

Үөлээннээҕин өйдөөбөт,

Тиэргэннээҕин тэҥнээбэт,

Олбуордааҕар орооспот,

Ол оннугар

Оҕонньордуун оонньоһор,

Эмээхсинниин эйэргэһэр.

Отутугар диэри «окоо»

Кырдьыаҕар диэри «кыыс».

Былыттаах халлаан курдук

Быһыыта уларыйымтыа,

Хаһыҥнаах түүн курдук

Хаарынан хаарыйымтыа,

Холус холорук курдук

Хойутуу ааһымтыа.

Арыт күннүү-көрүлүү

Аҥаардастыы көр-күлүү.

Этэ иликтэн эриэккэс,

Саҥара иликтэн сайаҕас,

Сураһа иликтэн суугунас.

Өйдүүр тухары үтүө,

Көрөр тухары күндү,

Ахтар тухары аһара,

Таптыыр тухары талба.

Оччоҕо үлэ — ырыа,

Оччоҕо олох — ырай,

Оччоҕо санаа — сайдам,

Оччоҕо майгы — мааны,

Оччоҕо оҕэ — аанньал,

Оччоҕо киһи — таҥара,

Этиҥ этэн аастаҕына

Эркиниҥ титирэстиир,

Чаҕылҕан дапсыйдаҕына

Чараас сүрэҕиҥ хайдар,

Оттон «окоо» кыыһырдаҕына

Олоҕуҥ огдолуйар,

«Окоо» арыт тыла уот,

«Окоо» арыт өйө үөн.

Хатыһыы да хасыһыы,

Харса суох хаһыы-ыһыы.

Эйэлээх эмээхсинэ

Эккирии-эккирии этиһэр,

Оонньоһор оҕонньоро

Ордоотоон уордайар,

Онно остуол охсуллар,

Онно олоппос быраҕыллар,

Онно отуттаах «окоо»

Олорбутунан уҥан охтор.

Элэ-сэниэ эстиитэ

Эйэҕэстийэ охсуу,

Истээх иирээн бүтүүтэ

Истиҥник туттуу,

Атыыр айдаан ааһыыта

Аһара амарах буолуу,

Айыыны-хараны аһарыныы,

Арыынан-сыанан аҕаһыы,

Оччоҕо Омоллоон олоҕо,

Оччоҕо Дьэргэстэй ыһыаҕа!

 

БҮРҮКҮРЭЭТ МОНОЛОГА

 

— Аарт-татай!

Уот-татай!

Тугун абатай,

Тугун кыһыытай!

Уҥаттан абытай,

Хаҥастан абытай!

Улугуруу кэмигэр

Улаханнык өмүрэн

Уордьаҥҥа тиксиллэрэ,

Өлбүт суоҕа,

Бүппүт суоҕа,

Сүппүт cyoga.

Барыта бэлэмэ,

Барыта бэрдэ.

Билигин тугуй,

Билэрбит тугуй?!

Үстээх оҕолуун

Өйдөнөн турдулар,

Мөлтөхтүүн, улуулуун

Мөккүһэр буоллулар.

Үтүө ааты

Үйэ тухары

Үрэйдилэр аны,

Үрэр тыаллыы

Үүрэр уурайда,

Ааһар былыттыы

Албынныыр ааста.

— Аарт-татай!

Уот-татай!

Тугун абатай,

Тугун кыһыытай!

Уҥаттан абытай,

Хаҥастан абытай!

Былыр даҕаны,

Быйыл даҕаны,

Былырыын даҕаны

Маһым баара дуо

Бастаах этим,

Отум баара дуо

Оройдоох этим.

Кутуйах курдук

Куттас буолумуум,

Баҕа курдук

Бадарааҥҥа ойумуум,

Куотунар албас

Куруук аһаҕас,

Эһигини баҕас

Эргитиэм начаас —

Эркинин диэки

Эрэллээхтик көрүнээт,

Эмэҕирбит бүрүкүрээт

Эҕэлээхтик этиннэ,

Дуорааннаахтык саҥарда:

— Былаан туолбата —

Быһылаан буолбата,

Үйэ уларыйбата —

Үлэ хаалла,

Тэргэн эстибэтэ —

Тэрилтэ эһиннэ.

Оҥорон таһаарыы

Оҕотооҕор уустук,

Суобаһыран да

Суоҕу суорбаккын,

Хаһыытаан да

Халлаантан аҕалбаккын,

Хаартыһыкка дылы

Харчыта суох

Хаайтарыаххыт суоҕа,

Үбэ суох

Өлүөххүт суоҕа!

Үҥсүүнэн өҥнүмэҥ,

Үҥүүгэ түһүмэҥ.

Үйэм тухары

Үлэлээбит үлэм,

Сааһым тухары

Салайбыт тэрилтэм.

Үчүгэйдик үлэлээбэккит,

Үйэлээҕи үөппэккит,

Саҥаны олохтуурга

Саҥаҕыт эрэ баар,

Соруйаары гыннахха

Суолгут сойор,

Дьаһал ылыннахха

Дьалты хаамаҕыт,

Көтөххө үөрэнэн

Көһүүн буоллугут,

Хоонньуга угуллан

Хоргус буоллугут,

Аҕата суох оҕолуу

Аҥаардастыы бобуу.

Уларыта тутуугутун

Уларытыа үһү дуу!

— Аарт-татай!

Уот-татай!

Тугун абатай,

Тугун кыһыытай!

Уҥаттан абытай,

Хаҥастан абытай!

Миигин солбуйар

Мэйиилээххит ким баарый?

Эн дуо,

Эркини көрөн

Эккирии сылдьар,

Муннугу булан

Мунньаҕы аһар,

Маҕаһыын ааныгар

Баппакка кыбыллар,

Суот уон туорааҕын

Суоттаабакка сууллар,

Мотойор муот,

Модьу бухгалтер?!

Эбэтэр эн дуу,

Миигин солбуйуох!

Истэ иликкиттэн

Иирэ сыһар,

Көрө иликкиттэн

Көтөн барар,

Көрүнньүк сыыппара

Күлүгэр саһар,

Көрүдүөр күтэрэ,

Кириэһилэ иччитэ,

Этэр тыла суох

Экономист элээмэтэ!

Баҕар, эн эбитэ дуу,

Баһыҥ иһигэр

Баппат айдааннаах,

Көхсүн түгэҕэр

Көөнньөрөр идэлээх

Көлөөх үлэһит эрэйдээх!

Уларыта тутуугут

Уларытар буоллаҕына

Олоруҥ манна!

Хайа миигинэ суох

Хаххаҕыт хаалаарай,

Халлааҥҥыт сууллаарай.

Төһө да

Төрдүбүн түөрдэллэр

Түҥнэстиэм диэбэппин,

Хайдах даҕаны

Хардыыбын аахталлар

Хаалыахпын билбэппин.

Билигин даҕаны

Бирикээһэ суох

Биири сатаабаккыт,

Уурааҕа суох

Уһуннук барбаккыт.

Кураанах төбөлөр,

Көҥдөй көҕүстэр,

Көстөр күлүктэр!

Сылайбакка эрэ

Сыаны эмэргит,

Үлэлээбэккэ эрэ

Үбү сииргит,

Үрүҥтэн хараны

Өйдөөн араарбаккыт,

Үлүбүөй үтүктэҕит,

Үлүгүнэйэн кэпсэтэҕит,

Үгүскүт итинниккит,

Онтон атын

Олохпут атын

Оҥоһууланыа этэ!

— Аарт-татай!

Уот-татай!

Тугун абатай,

Тугун кыһыытай,

Уҥаттан абытай,

Хаҥастан абытай!

Биир буолуҥ,

Биэс буолуҥ

Бэйи тохтуоххут,

Ууну охсоҥҥут

Баҕаны куттуоххут!

Ытыс саҕа

Ыйааҕы таһаардахпына,

Сутурук саҕа

Сокуону айхдахпына

Сөпкүт көстөөрөй,

Сэккит ситээрэй!

Бүрүкүрээтэ суох

Бүгүн туох да суох.

Буруолуун, уулуун

Буолунай буолбаат дефицит,

Буот, ону туох диигит?!

 

БҮГҮН БААРБЫТ, САРСЫН СУОХПУТ!

 

Саха киһи

Сайаҕас санаата,

Урааҥхай киһи

Уйаҕас дууһата

Уларыта тутуу

Улуу тускулун

Уруйдуон баҕарда,

Кэлэр кэскил

Кэрии саҕахтарын

Кэпсиэн баҕарда.

Ыйдаҥалаах кэм

Ылбаҕай ырыаларын

Ыллыан баҕарда.

Бүтэй Бүлүүгэ

Бүгэн үөскээбит

Бүтэн эрэр көлүөнэм

Бүөмнээх өйүнэн

Бүдүлээн көрүүм,

Сыа Бүлүүгэ

Сылаастык сыламнаан

Сылайбыт көлүөнэм

Сырдык санаатынан

Сыымайдаан көрүүм.

Хотун Бүлүүгэ

Хорҕойон олорбут

Хорсун көлүөнэм

Хоһоонноох тойугар

Холонон көрүүм,

Чараас сүрэхтээхтэр

Чачайа иһиллиир

Чабырҕахтарын тылынан

Чабыланан көрүүм.

1

— «Бүлүү улуу

Уолбат уулуу,

Бүлүү чуумпу

Улук түүннүү,

Бүлүү көҥүл

Төрүүр, өлөр төлкөлүү,

Бүлүү — алмаас,

Бүлүү — ГЭС,

Бүлүү —

Киэҥ далай курдук

Уолбат ойбон,

Чөҥөрө чүөмпэ,

Бүлүү —

Бары сиргэ уруу,

Бэл муоралыын уруулуу.

Эстиэ суоҕа,

Бүтүө cyoga,

Өлүө cyoga!

Бүлүү —

Кэлэр кэскил

Коммунизм биһигэ!»

Хор, ааспыт кэмнэргэ

Хорсуннук итинник этиллэрэ.

Оттон бүгүн

Ол Бүлүүбүтүн

Олох атыннык көрөбүт…

Эмиий үүтүнэн эмсэхтээбит

Эйэҕэс ийэбинии

Иэнигийэ саныыр

Бүлүүбүн

Ииниэ диэн түстүүбүн,

Оҕo эрдэхпиттэн

Умсугуйа көрбүт

Улуу хотун

Бүлүүбүн

Умсуо диэн уурабын,

Кыыс саастаахтан

Кыраһыабай кырдалыгар

Кылыйа ойбут

Бүлүүбүн

Кыайтарыа диэн кыһыйабын,

Дьахтар буолбут аналтан

Дьаныһан таптаабыт

Бүлүүбүн

Дьадайыа диэн дьаахханабын,

Эмэҕирэн барар

Эмээхсин аатырар сахпар

Эйэҕэстик ахтар

Бүлүүбүн

Эстиэ диэн иэдэйэбин.

2

Халлаантан да

Хантан да ылан

Хабарҕам муҥунан

Хаһыытаабатым,

Бил балык курдук

Билбитим элбэх,

Күстэх балык курдук

Көрбүтүм үгүс.

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы дьонун

Аһатарга анаммыт,

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн дьонун

Күөмчүлүүргэ көрүллүбүт

Орто дойду оҕолорун

Олохторун төрдө — уу!

Онтубут баара

Оргуйбатах олгуй курдук

Оччугуйу да омуртаххына,

Аччыгыйы да амсайдаххына,

Сүһүрдүүлээх сүлүмэ тэҥэ,

Дьайыылаах дьаат тэҥэ

Иһэ иликкиттэн

Искэҥҥэ тиэрдэр,

Омурда иликкиттэн

Оһоҕоскун булар,

Амсайа иликкиттэн

Араас дьаҥҥа кэлгийэр.

Боруобалыы иликкиттэн

Бокоорор ыарыынан моһуйар

Бобуулаах уу аатырда!

Ыаҕайанан ылар — ыстараап,

Буочуканан булунар — боротокуол,

Сэлиэнэйинэн иһэр — сэрэтии,

Хомуоһунан баһар — хонтуруол!

Аллараа дойду

Ааттаахтара тахсан

Атыйахтаах уулуу аймаабатылар

Алдьатыылаах үлэ дьайыыта,

Туспа дойду

Урдустара кэлэн

Буор муосталаабатылар,

Сир сирэйдээбэтилэр —

Кылгас өй-санаа,

Инникини бэриэттээбэт

Илэ таҥнастыы бэлиэтэ.

3

Көрөр харахпыт сабыллыбыт,

Истэр кулгаахпыт бүөлэммит

Урукку улугуруу кэмигэр

Уруйтан атыны билбэппит,

Ааспыт албын хайҕал үйэтигэр

Айхалтан атыны эппэппит.

Бэл бомбаны

Буортута суох диэн,

Бэл нитраты

Иэдээнэ суох диэн,

Гэһи да кэскилгэ кэбиһэн

Кэмэ суох эҕэрдэлээн

Кэпсэтэр этибит,

Тохтоло суох уруйдаан

Тойоннуур этибит.

Аантан алдьатыы

Алдьархайга анньар,

Суолтан суулларыы

Содуллаах буолар.

Topҕo күөх маспыт

Тостон бүттэ,

Кэрээбэт кэрии тыабыт

Кэрдиллэн эһиннэ,

Кураарбыт хочолорбут,

Хоруорбут хонууларбыт.

Өрүү тыйыс тыаллаахпыт,

Өрүү добун холоруктаахпыт,

Баастаах эттээх балыктаахпыт,

Бары маҥан баттахтаахпыт,

Төрүүр төрүөхпүт төттөрү,

Өйбүт-санаабыт түктэри.

Айылҕаны алдьатаммыт

Алдьархайы аҕаллыбыт,

Иһэр ууну киртитэммит

Иэдээҥҥэ тэбилиннибит,

Өлөн иһэн өйдөнөммүт,

Быстан иһэн быһаараммыт

Мунньах ахсын моргуһабыт,

Митинг ахсын этиһэбит.

Оттон Бүлүү

Оччугуйдук даҕаны

Уларыйбат аны даҕаны.

Оччоҕо хайдах буолабыт,

Оччоҕо ханна куотабыт?

Омук сириттэн кэлэн

Охтубут маспытын тилиннэрэн

Тимирбит маспытын тиэйэн,

Өлбүт сирбитин өрүһүйэн,

Өрө тардалларын күүтэбит,

Алдьаммыт айылҕабытын

Атын сиртэн анатан

Абырыахтара диэн кэтэһэн

Албыннанан эрэбит…

Бүлүү сиригэр төрөөбүттэр,

Бүлүү уутун иһээччилэр,

Бүгүн баарбыт — сарсын суохпут!

Баҕар, баҕар хойутуохпут.

Бүлүүбүтүн үрүҥ күннүү

Бүгүҥҥүтүн көмүскүөҕүҥ,

Бүтэн эрэр күүспүтүн

Бүтүннүү түмүөҕүҥ!