Үгэлэр

КӨБҮӨХТҮҮРҮН ААННЬА КҮӨХ КИҺИРГЭС

Күндэлэс күн уотуттан

Көмүс мөһүүрэ курдук

Күлүмнүү умайбыт күөннээх

Күтүр улахан

Күөлтэн тахсан,

Ырбайбыт айахтаах,

Ынайбыт истээх,

Тырайбыт атахтаах,

Тымныы эттээх

Баҕа үөн баҕайы

Бадараан устун

Бал-пал түһэн,

Күөгэйэн хамсыыр

Күөх от диэки

Көтөн-ойон истэ.

Халлааннаахпын диэн

Хантаарыҥнаамына истэҕинэ,

Хантан да кэлбитин билбэтэ,

Хара Тураах обургу

Хааҕырҕаабытынан

Хамсык холоруктуу сөрөөн,

Ханна да хамсаппакка

Харбаан ылан,

Ойор күннэри,

Орто дойдулары,

Уҥан хаалан,

Умнуор диэри,

Уһун тумсунан

Оройго биэрэн,

Ортотуттан ытыран,

Бултаабыт киһи быһыытынан

Бокуойа суох сапсынан,

Күөлү ортотунан

Көппөх уйатын диэки

Көтөн тарыкынайда.

Баҕа үөн баҕайы

Баһа эргийбитэ ааһан,

Өйдөнөн кэлэн,

Өлбөт сүбэтин була истэ:

„Хата, мин куттанным

Хайа баҕайы харбаата диэн,

Хайҕалга киирбит

Хара Тураах эбиккин дуу!

Көрсүөхпүн баҕарбытым

Күтүр да өр буолла», — диэтэ,

Айаҕын аппакка эрэ

Антах бэлэһин түгэҕэр:

„Ээх»,— диэтэ

Илдьэ иһэр эристиин.

„Күтүр уһун үйэбэр

Көтөр кынаттаах бииһин

Көрдүм-биллим ини даа,

Эйиэхэ тиийэ эриэккэһи

-Экчи-быһа билбэтим.

Сурукка киирбит

Соломуон Муударайдыы —

Үгүс дьиибэ өйгүнэн,

Үлэҕинэн-хамнаскынан,

Үтүө майгыгынан,

Үрдүк күөх халлаан

Үрүмэ долгун салгынын

Өрө тыыран көтөр

Үгүс-билэ аймаххыттан

Үтүмэх устата

Үрдүккүн», —диэтэ.

Үтүө тыл буолаарай диэн,

Өрө салыы истэ

Бадарааҥҥа барҕарар

Баҕа үөн баҕайы.

Тураах эристиин

Турулус-тарылыс көрөн,

Тумсун ыһыктыбакка эрэ

Таалбахтаан баран,

Таҥалайын эрэ хамсатан: „Таах»,-диэтэ.

„Күлүм-чаҕыл күннээх

Күөх дьүрүс халлаан

Көстүбэт салгыныгар

Көҥүл уста сылдьар»

Көтөр кынаттаах ууһуттан

Ырыаһыккынан даҕаны

Ыраах бастыҥнараҕын

Кэрэ күөгэл тыам

Кэрдиис чыпчаал кэтэҕиттэн

Килбиэн тырым күнүм

Киистэтэ сарайан

Кэлэрин эҕэрдэлээн,

Күндү кэрэ баҕайытык

Күүгүнээн ыллыыргын

Хас сарсыарда аайы

Хараһа ууттан тахсан,

Хара бадараан үрдүгэр

Таалалаан сытаммын

Таптаан иһиллиир этим.

Өлөр-хаалар күммэр

Үөрэ-көтө барыахпын,

Күөгү көмүс күөмэйгин

Көбүөхтэтэн күндүлээ!»-диэтэ

Бары албына бараммыт

Баҕа үөн баҕайы.

Хара төрүөҕүттэн

Хайҕал диэни билбэтэх

Хара Тураах акаары

Хаана хамсаан,

Хараҕа дьиримнээн,

Улаханнык үөрэн,

Уобан иһэрин умнан,

Ырыаһыт киһи буолан

Ыллаан ыыра барда:

„Даах… дарараах»,— диэтэ,

Даллах-даллах дайбаата.

Ыллыыбын диэн

Ыһыктан кэбиспитэ,

Баҕа үөн баҕайы

Баран ууга түһэн сылдьан „

Даллаҥныырын аанньа

Далай акаары,

Көбүөхтүүрүҥ аанньа

Күөх киһиргэс,

Эйиэхэ бу баар!!!» —диэн,

Иһин эриэнин көрдөрөн,

Көмүс уоругар —

Күөх ньамахха,

Уу түгэҕин диэки

Умсан хаалла.

Кыһыйбытын иһин

Кырдьыгы кистиэҥ дуо,

Син ити курдук,

Сэбиэскэй үлэһиттэри

Албын-көлдьүн аймах

Бастарын охсоро

Баар суол, атастарыам!

 

ТУРААХТААХ КҮҮДЭЭХ

Күрдьүк анныгар уйаламмыт, күкээркэй дьүһүннээх,

Күлтүрүйбүт быһыылаах Күүдээх кыыл эрэйдээх

Арай биирдэ, ас булар сирэ

Адьас биир буолан, атастаспыт эбит —

Сарып-ирип көппүт, сахсайбыт түүлээх,

Хааҕырҕаан саһарбыт хара Турааҕы кытта.

Кырыа хаар- кыһалаах, кытаанах тымныы кыстыктаах,

Кылыс тыал күөттээх кыһын обургу кыһайан,

Ойоҕун, оҕотун мунньан, ороҕун кэҥэтэн,

Күүдээх эрэйдээх күрдьүк анныгар көспүт.

Хара Тypaax хаайтарыа дуо, халыҥ үөргэ холбоһон,

хааҕыргыы-хааҕыргыы, итии сиргэ көппүт.

Хаарыан сайыҥҥа харамнаһан муспут

Хасааһа аҕыйаан, хара күн кэлэн,

Эрдэҕэс күн эркиннээх, итии салгын илдьиттээх

Эриэккэс итии саас эргийбитин билэн даҕаны,

Күүдээх эрэйдээх күрдьүгүн анныттан

Көбүөхтээн көбөн, күөрэйэн тахсан,

Сылаас күн уотугар сыламныы, кылаҥныы,

Сыыһы-бөҕү сытырҕалыы сылдьан,

Хантас гынан халлаан диэки көрбүтэ:

Хаарыан доҕоро хара Тураах хантаһыйан эрэр эбит!

Маҥнай кэлэн маанымсыйар бадахтаах,

Мара быһыы суох, майгы-сигили уларыйбыт:

Күрдьүк диэки көрбөккө күтүр үрдүгүнэн,

Күөх халлааны көхсүнэн, көбүөхтүү көтөр;

Ыыр диэки ыксаласпакка ыраах үлүгэринэн,

Ытык халлаан ыксатынан ыадайа көтөр —

Буолан хаалбыт буоппал бэйэтэ.

Күүдээх эрэйдээх көрө сөхтө.

Тиэтэйбэккэ эрэ тэлээрэн тиийэн,

Тиит чыпчаал мутугар чэмчэс гына олордо.

Тумсун-уоһун туора-маары сотунна,

Хара түүлэрин хамынан оҥоһунна.

„Көтөр кынаттаах күүстээх ыраахтааҕытабын,

Сүүрэр атахтаах сүдү тойонобун»,—

Диэх курдук дэлэйдик тутунна,

Дэлби киэбирдэ, дириҥник дааҕырҕаата.

Күүдээх эрэйдээх, көрөр күндү доҕорум этэ,

Бииргэ бултуур бэрт билсиилээҕим этэ диэн:

„Хайа, доҕоор, хара Тураах, дорообо,

Хаһан кэллиҥ, хайдах сырыттыҥ?!»—диэн,

Халыр босхо бара-бара, хаардаах бөх быыһыттан —

Хаччыгынайан тахсан, хаһыытаан ыйытта.

Тураах атаһа чонох гына-гына чохоҥноото,

Кыбыстан, кыйбаҥнаан хамсаата, дааҕырҕаата.

Уоҕугар уларыйан олордо, уһуутаата,

Улахан үлүгэрдик ордоотоон саҥарда

(Чугас сылдьааччы чуор өттүлэрэ

Өйдөөн истэн, үөҕэ сылдьыбатыннар диэн):

„Чоху — чохуга, баҕа-баҕаҕа,

Сытыган үөдэн, сыыскын да ырыта сырыт», —диэтэ

Айаҕа кытарда, антах хайыста,

Атаһын кытта аанньа ахтан кэпсэппэтэ

„Көҥдөй оҕото нөтүө дуо? Көҕүйдэҕэ дии,

Итии эрэ сиртэн эргийбиттэр элбэхтэрин идэтэ:

Билсэр доҕотторун билбэт гына

Харахтарыгар хос уу үүнэр,

Аанньа ахтан кэпсэппэт гына

Айахтара хам тигиллэр»,-диэн,

Энэлийэн, эҕэрдэстээн, күлэн эттэ,

Элиэтии сылдьан Элиэ кырдьаҕас.

 

САХСЫРҔАЛААХ ТАРАКААН

Саахарымса иһиккэ

Саахар ас баарын

Баҕата ханыар,

Маҕалайа туолуор диэри

Салаан, салбаан сиэн баран,

Саахарымсах Сахсырҕа

Сааҕынаан саһаран,

Сарапаччыйан иһэн,

Киһи көрбөт сиригэр

Кэтэҕэриин долбуурга,

Кытыйа иһигэр киирэн

Кирээһи кирэ турар

Таракаан үөн

Табаарыһын көрөн,

Күтүр үлүгэрдик

Күргүйдээн барда:

„Иирбиккин дуу эн,

Икки муостаах Таракаан,

Аһыыр иһиккэ киирэн

Алтахтыы тураҕын.

Бастыҥ остуолу

Марайдааччы,

Ас киэнэ амтаннааҕын

Аймааччы,

Үлүгэрдээх ыарыылар

Үөннэрин таһааччы

Сарааса хорохоото _

Сахсырҕа

Буолбаккын дуо?

Үрдүк күөх халлааҥҥа

Өрө күөрэйэн көтөр киһи,

Өтөҕөлөөбөтүҥ буолуо…

Ол эрээри,

Уол-чуоп иһиттэххэ:

„Сахсырҕа сатана

Саахтаабыт»,— диэн

Саҥа баар буолара,

„Эрэйдээх, эн баҕас,

Эһин-эһини эргиппэккэ

Иһийэн да сылдьыа эбиккин,

Иһиҥ тот эрдэҕинэ.

Ону-маны буортулуурга,

Уоран аһыыр чааһыгар

Уопсай да дьон ннибит,»— диэтэ

Кыһыйбыт, кыыһырбыт

КыҺыл эриэн Таракаан.

Туора киһи хараҕар

Туорах баарын тутуһааччы,

Бэйэтин киэнигэр

Бэрэбинэ баарын билбэт

Бэрт элбэх, биэбэккэлэриэм!

 

Туһаныллыбыт литература:

Саввин .С.А. Көбүөхтүүрүн аанньа күөх сахсырҕа /С.А.Саввин – Күн Дьирибинэ – Якутск: Республиканская типография им Ю.А. Гагарина. Якутск, Кирова. 9

 

БАТТАЛЛААХ БАҺЫЛЫК

Хаһан эрэ

Хахай тойон,

Бастыҥ солбуйааччы

Баабыр ытыс,

Бадаайы тыҥырах

Баабыр кыыл

Баһылык буолбут.

Араас элбэх

Атахтаах кыыл аймаҕа.

Холуон тымныы түһэн,

Хомурах хаар хаайан,

Хоргуйаары гынаннар,

Үрдүк сууттан

Үҥэн-сүктэн

Үп салҕаппыттар.

Моргуор бөҕө буолан,

Мунньах бөҕө туран,

Өлөөрү гыммыттарга

Үптэрин тарҕаппыттар.

Култугур кутурук

Куттаҕас куобахха,

Уопсай мунньах

Уурааҕын быһыытынан,

Олус быстыбыт диэн,

Уон сүүһү анаабыттар.

Уолҕамчы куобах,

Онтукатын ылаары,

Ойуулуу үктээн,

Ойуолаан тиийэн,

Улахан тойонуттан

Олус куттанан,

Көстөөх сиртэн —

Күтүр тиит күлүгүттэн,

Уҥуоҕа босхо бара-бара,

Оргууй аҕай көрдөөтө.

Баабыр баҕайы,

Баадаҥнаан туран:

— Оннук уураах суох,

Уон сүүһү биэрбэппин, — диэн,

Ойуур тыа

Орулуор диэри

Олус улаханнык

Ордоотоон кэбистэ,

Ардай аһыытын

Атыгыратан көрдөрдө.

Куобах эрэйдээх

Улахан дугдатыгар —

Ойуурун диэки

Онньоччу үктэнэн

Ойон кэбистэ,

Уон сүүс харчытын

Онон, ылбакка,

Улахан тойоҥҥо хаалларда.

Кэнник кэлэн

Кистээн иһиттэххэ,

Сэлээр сэһэн,

Сэгэй атах

Сиэгэн кыыл

(Баабыр тойон иһиттэҕинэ

Баспын быһыа диэн)

Сири аннынан

Сэһэргиир үһү:

— «Умнаһыт бурдугун

Тыал көтүппүт» диэккэ дылы,

Култугур кутурук

Куттаҕас куобахха,

Уураах быһыытынан,

Уон сүүс барарын

Батталлаах баһылык

Баабыр баҕайы,

Биэрбэккэ эрэ,

Бэйэтэ сиэбит үһү, — диэн.

Батталлаах үйэ бараммыта,

Баабыр курдук

Барыһымсах баһылыктары,

Бастарын имэрийбэккэ,

Саҕаларыттан ылан

Сахсыйан иһиэххэ.

1928

 

САТААБАТ ААТА, САТА БАҺЫН ТАРДЫМА

Бэҕэһээ сылдьыбытыгар билсэр биэссэрэ:

— Бэрт саппыкыһыт мин баарбын, –диэбитигэр

— Аркыып эрэйдээх атаҕар анньынара

— Адьас мэлийэн, айаҕалыы сатаан,

Аччайа хаппыт алдьаммыт саппыкытын

Абырахтатан кэтэн абырана охсоору,

Ампаарыттан булан, айдаарбакка эрэ,

Аа-дьуо атаһыгар айаннаата.

Аркыып доҕоро алдьаммыт саппыкытын

Аҕалан биэрбитин атаһа биэссэр,

Арааһы кэпсээн айманан-сайманан,

Ачыкытын ылан айаҕар кэтэ сыһан,

Иэдэйэн хаалан, илиитэ үөрэммиччэ,

Иһиллиир тэрилин элитэн ылан баран:

— Ээ, туох буоллум, иирээри гынным дуу,

Эмтииргэ диэри, — диэн эҕэрдэстээн туран,

— Алдьаммыта аччыгый, атаһым сыыһаа!

— Адьас сибилигин абырахтаан биэриэм,

Урукку тоһоҕолоро уһулуттан түһэннэр,

Онон дьиэктэнэн, уллуҥа арахсыбыт.

Туллубутун оннугар тоһоҕо уктахха

Туох даҕаны токуой бэрт буолуо, — диэтэ

Эмчит киһим, эргэ саппыкыны

Эргитэн-урбатан элэҥнэтэн көрөн баран.

–   Айаҕын арыыланнын, сыҥааҕын сыаланнын,

Айылааҕын оннук буоллун, абырыы тарт.

Алдьаммыт этэрбэһинэн аал ууну кэһэн,

Атаҕым дьарҕата алыс алдьатта, — диэтэ

Абыратаары олорор Аркыып эрэйдээх,

Алаа хараҕынан атаһын көрө-көрө.

Хантан эрэ хатын сарбыдаҕын

Харбаан ылан хайыта сынньан:

— Хатан мас, — диэн хайгыы-хайгыы,

Халы-мааргы гына, харах көрүнньүгэр

(Тутуута диэн туохта токуой эбит!)

Тоһоҕо оҥорон токуруталаан кэбистэ.

Бүлтэччи көрөн олорон, мөкүчүк уктаах

Бөдөҥ баҕайы бүргэс сэбинэн

Алдьаммыт саппыкыны аҥаар илиитигэр тутан,

Атаҕар ууран анньан тобуойдаан иһэн,

Хаппыт баҕайы халыҥ уллунтан

Хаарыан сэбэ халты баран,

Тобугар өйөөн тикпит илиитин

Тобулу сүүрэн туораан эрэ тахсыбата.

(Биэссэр киһи буолан бэйэтэ эмтээх)

Биллигирэйэ түстэ: «Бэйи тохтоо», — диэтэ.

Ойон тиийэн, остуолга турар

Оччугуй иһиттээх оһолун эмин

Харбаан ылан, хааннаммыт сиригэр

Харса суох халыччы кутта:

— Аай-да эбэтээ… Аргыый буоллуҥ дуо,

— Аалай хаан аҕыраа инигин, — диэтэ.

(Барахсан тойон, бааһырдым диэн,

Баанан баран батан кээспэтэ).

Элийэн тиийэн эргэ саппыкытын

Илиитигэр ылан «эмтээбитинэн» барда.

Аркыып эрэйдээх алыс куттанна,

Араас буолан, аат таҥаһын аҕалан

Алдьархайга тигистэхпит диэн, аргыый аҕай:

— Атаас, биэссэр, аҕал, абырахтаама,

Ол кэриэтэ уллуҥа суох

— Олооччунан даҕаны ууга-хаарга

Оломноон сылдьыым, умса түһүөм суоҕа,

Оһолуҥ улаатыа, олорон хаалыаҥ, — диэтэ.

«Олуонатын баҕаһын, урукку өттүгэр

Оҥорботох дууһа дии», — диэн уорбалыы санаата.

— Тохтоо, доҕоор! Туох да буолуом суоҕа,

Тоһоҕотун сыыһын тобуойдаан биэриим.

Аччыгый баастан араахымаланна диэн

Аймана санаама, абырахтаан кэбиһиим, — диэтэ,

Муннукка сытар тимир уктаах

Молотуок сэбин булан кэлэ-кэлэ.

Толуу бүргэһинэн тобулбут сирдэригэр

Тоһоҕотун уган, тонолуппакка көрөн,

Молотуок сэбинэн бокуойа суох

Туора-маары охсон тобуойдаан барда.

Туһулаан охсумуна, тоһоҕо мастара

Туһалаабакка тоһуттан хаалтарын

Тобулан өйдөөн толкуйдуур суох,

Тохтообокко эрэ тоһоҕолор чорбохторун

Быһаҕынан ылан быһыталаан баран,

Быраҕан биэрдэ: «Быраап кырыы…

Собуокка даҕаны субу курдук сууххайдык,

Баабырыкаҕа даҕаны маннык түргэнник,

Онолҕоно суох оҥоро охсон биэрэллэрэ

Ончу биллибэт, оҥордохпут ити дии», — диэтэ,

Олоп-чолоп гынна, уос-тиис тутунна

Ураты киһи «уус» биэссэр.

— Оҕус көлөм уйан тарпат

— Улахан баһыыба, умнуом суоҕа,

Аҕа тойонуом, абыраатаҕыҥ дии,

Анах терөөтөҕүнэ арыы биэриэм, — диэтэ

Алыс үөрбүт Аркыып эрэйдээх,

Алаатыгар тэптэрэн, анааран көрдөҕүнэ,

Алыс бэркэ абырахтаммыт саппыкытын

Аргыый ылан аан диэки аадаҥнаан иһэн,

Ордуутугар кэлэн, уллуҥа суох

Олооччу этэрбэһин устан бырахта.

Абырахтаммыт саппыкытын атаҕар анньынан,

Алтахтаан туран, атыллаан баран,

Атаҕа сири билэн айаҕын атта,

Улаханнык соһуйан олох маһын түҥнэрдэ;

Оҥотторбут уллуҥа олорбут сиригэр,

Омуннаан эттэххэ, олорон хаалбыт…

— Пахай диибин даҕаны, баҕайы дьаабылаабытын!

Оо, күүгэн айах, күөх албын эбиккин.

Ол иһин даа… Олуоната бэрдэ,

Оҥорбута да олус түргэн этэ.

Бэйэм даҕаны биэрэ турбутум баар ээ,

Биэссэр идэлээх саппыкыһыт буолуо диэн, — диэтэ,

Уоһаҥнаан баран оронугар олорон,

Уллуҥа алдьаммыт олооччутун кэтэ-кэтэ.

«Сатаабат аата, сата баһын тардыма», — диэн

Саха өһүн хоһооно итинниги этэр.

1928

 

ТАҤАРАБЫТ ДЬОНО ТАРБАХТАРА ТАРДЫАХТААХ

Исполком чилиэнэ икки уоруйаҕы

Эрийэн-мускуйан эппиэттэтэ олорбут.

Сирэйэ-хараҕа сир-буор буолбут

Сиилин аҕабыыт сэһэргии турбут:

— Эбээһинэстээх тойонуом! Эн миигин

Эт чааһынан эрийэриҥ сыыһа.

Адьас мин онно

Аҥардас бу «Соллой»… — диэн эрдэҕинэ,

Анараа баҕайы алдьанан турда, Аҕабыыты арыый анньа сыста:

— Сол, үрүмэ!! Соллой буола-буола,

Соҕотохтуу миэхэ сотон кэбиһимэ.

Хайа, харахтаах туоһулары ханна гынаҕын,

Халлааҥҥа ыытаҕын дуо? Хара ыт, хата, эн

Аатгаах аллаах аттаах буолаҥҥын

Алыс элбэҕи арҕара таспытыҥ, мин,

Уорарын уорбутум гынан баран,

Оҕустаах буолан, олус хотуппатаҕым.

«Сибэтиэй тээтэ» сирэн кэбиспитин

Си буолуохтааҕар сиик-таммах тииһиммитим.

Айыы таҥара киһитэ аҕабыыт уорбутун кэннэ

Айыылаах дууһа мин ааһан хаалыам дуо! — диэтэ

Сорго сууламмыт, сокуоҥҥа түбэспит

«Соллой» оҕонньор, сонньуйан туран.

Аҕабыыт эристиин, алыс кырдьык буолан,

Айахха астарда, ах барда.

Үтүө доҕотторуом,

Өйдүөн кэбиһиҥ:

Таһыттан аан аһан, тас биэрэн киллэрэр

Таҥарабыт дьоно табыгастаах кэммэр

Тарбахтарын сыыһа

Тардыахтаах буолар!

«Уорума» диэн улахан сокуоннарын

Ончу толорботтор, ону оройдооҥ!!!

 1929

 

 ТАСТЫҤ ЛААППЫ ТАЛБЫТ ТАБААРА

(Дьикти лаампа)

Тэрэпээнэп Харалаампый тириппит-хоруппут,

Тэтэрбит, тиэтэйбит, тиийэн кэлэн эттэ:

«Этиҥ уотун илиибэр ыллым,

Халлаан уотун хармааммар хаайдым.

Куһаҕан санаалаах куттанар,

Тардыгас тарбахтаах таптаабат,

Талба сэбин буллум-таллым», — диэтэ

Ырбыыта ыпсыбакка ымаҥныы-ымаҥныы,

Ытыктыыр доҕоругар ыллам Ылдьааҕа.

Ылтаһын сыыһынан ыпсарыллан оҥоһуллубут,

Харах көрүнньүгэр эрэ хара кырааскалаах,

Холтуун курдук гынан баран

Хороҕорунан эрэ куотар,

Түгэх өттүнэн төлөрүтүллэн аһыллар,

Төбө өттүгэр төгүрүк быһыылаах,

Адьас муус дьэҥкир аччыгый таас сыыстаах,

Албастаах, абыраллаах аатырдар сэбин

Ыстаанын сиэбиттэн ылан, ытыһыгар ууран,

Ыраахтан көрдөрдө Ылдьаа доҕоругар.

Тас көрүҥэ таһымньыта суох табаар,

Этэргэ диэри, иһигэр буорахтаах ини…

— Хайа бу «иһигэр буорахтаах» диэн

Хайгыыр сэбиҥ хас сыаналааҕый?

«Киристиэс дьиктилээх» диэн киэбирдэн кэпсиир

«Кэрэ сэпкин» кимтэн ыллыҥ? — диэн,

Ылан көрө-көрө ыстырыыстыы былаан,

Ыллам Ылдьаа ырыҥалаан ыйытта.

— Хааһына лааппыларыгар ханнык да сакалаакка,

Маҥан күн баарына, манаардаах да сылдьан,

Көрдөөн муҥнаммытыҥ иһин,

Көрүөҥ эрэ суоҕа, көмүһүөм.

Тастыҥ атыыһыкка буоллаҕа дии талбыт табаар,

Үрдэтэн эттэххэ, өлбөт мэҥэ уута эрэ суох.

Атыытын ыйыттаххына, адьас чэпчэки,

Билсэр буолуохпут диэн биэскэ биэрдэ.

Аны миэхэ, атаһым оҕотоо,

Түүн хараҥата диэн — түүл…

Салгыҥҥа барар диэн санаарҕаабата,

Санаата таптыырын саҥарбахтаата.

Кэри-куру киэһэ кэлбит,

Килиэбинэ иһигэр киһилэр кэпсэтэллэр.

Кимнээҕий диэн, киирэн көрдөххө:

Харалаампый доҕорбут,

«Дьикти лаампатын» дьиибэтин көрдөрөөрү

Халлаан уотун харахтыы охсоору,

Хараҥа хотоҥҥо харбыалаһан тахсан

Хаччыгынайан эрэр эбит ыллам Ылдьаалыын

Халлаан уоттаах хайгыыр сэбин

Хонуопкатын «хол» гына аста…

Хараҕа сааппата, хараҥа ааспата…

Хайҕаллаах сэбин хайыһан көрбүтэ:

Кыыл хараҕын уотугар холобурдаах

Кыһыллыҥы уот кыымныы кыламнаата.

— Хайа дойду сырдыгай?!

Халлаан уотуттан хараҕым саатта…

Саба оҕус — сарсыҥҥыга хааллар, — диэн

Ылдьаа доҕоро ымсыыта суох ыыстаан,

Кэмэтэ суох күлэн барда.

— Элэмиэнэ хаппыт буоллаҕына эрэйдиэҕэ, ону

Сииктээх сиргэ уурдахха син сиилэтин ситиэ диэн,

Атыылаабыт киһим ахтан аһарбыта,

Онон уунан илиттэххэ умайыаҕа, — диэтэ,

Уоҕа хараабыт, омуна ааспыт,

Халы-мааргы буолбут Харалаампый эрэйдээх.

Ууга түһэн эрэр — оттон тутуһарын кэриэтэ,

Айаҕалыы сатаан, атыыһыт сүбэтинэн,

Түгэҕин аһан төҥкөйөн олорон,

Элэмиэнин сиигитээри иһигэр силлээтэ.

— Көлдьүн күөмэйиттэн көппүт көнө буолааччы,

Албын айаҕыттаи тахсыбыт алыс бэрт, онон

Эриэккэс сэп эҥин муодалаах,

Дьикти сэп дьиибэлээх да буолуо…

Сииктээх сиргэ уурдахха сиилэтин ситиэ,

Ууга уктaxxa умайан күлүмнүө, — диэн

Элэктээн эттэ, иэрийэн күллэ,

Итэҕэллээх доҕоро ыллам Ылдьаа.

Эргиттэ-урбатта, эрийдэ-мускуйда да

Эбиллэн кэлбэтэ, эбии эһиннэ…

— Симиэт сэбэ, ситэри умулун! — диэтэ,

Сиргэ силлээтэ, сэбэрэтэ уларыйда.

Хараҕыттан уу-хаар баста, «хара сатана», — диэтэ,

Хараҥа муннук диэки халыр гына бырахта.

Тастыҥ лааппы «талбыт табаара» —

Xайҕыыр сэппит хааллаҕа ити…

 

Атыыһыт эристиин аччыгыйы даҕаны,

Албыны былаан, атыылаан айаҕын ииттэр ээ…

 

ОЛОМУН БИЛБЭККЭ ЭРЭ УУГА КИИРИМЭ

• Баайы-тоту барбахха бараан матайдаамаҥ,

Үбү аһы үмүрүччү туттуҥ, үскэмнээмэҥ, — диэн,

Кытаанах дьаһал кыһыл Сойуус иһигэр

Кыым уоттуу кытыастан таҕыста.

Бар дьон бастарын массыыната барыта

Бу дьаһалы биир кэминэн быһаарбата.

Эриэннээн кэмчилиибит диэн эбии эстилэр,

Ороскуоту оччотобут диэн улаатыннардылар.

Хатан дьаһал тахсыбытын кэннэ

Ханнык эрэ хааһына дьиэтигэр

Хайдан хаалбыт халааҥка оһоҕу

Хаас, харах биллибэт — хара буор буолбут,

Илии, атах көстүбэт гына

Инчэҕэй буорунан илдьи биһиллибит

Оһохчут киһи, уоттанан-күөстэнэн,

Оҥостон туран, оҥон-хаһан көрдө.

— Хайа, доҕоор, хайдаҕый,

— Хаска оҥорууһуккун? — диэн,

Бүүрэ туппут бүрүүкэ ыстааннаах,

Бааһырҕаан тыаһыыр бачыыҥка этэрбэстээх,

Хам туппут хара бинсээктээх,

Хабарҕатыгар хаалтыс таҥастаах,

Киэркэйиим диэн киэргэнэн кэппитэ дуу,

Көрөрүнэн көһүүн көлдьүн эбитэ дуу,

Көмүс буоҕускалаах күндү ачыкыны

Кэҥириитин ытыттаран кэппит киһи,

Илиитин сиэбитигэр уган, иэл-тиэл  хааман

Кэлэн туран, кэтэҕэ кэҕиҥнээн ыйытта.

— Оһоҕуҥ бүппүт, оҥоһуута улахан,

Арахсан түһэн айдаан буолуо, онон

Уруккуттан даҕаны үлэлиирим быһыытынан,

Отукка оҥорон көрүөм, — диэхтээтэ,

Адьарай уола аанньал иннигэр

Киирэн турарын курдук, кир-буор киһи.

Дьиэ баһылыга дьигиһис гынна,

Кэннинэн тэйдэ, килиэр-малаар көрдө,

Айаҕын аппахтаата, ачыкыта тулунна,

Омунугар олоро эрэ түспэтэ уонна эттэ:

— Отут сүүс даа?!! Оҥоһуута оччугуй,

Олус омуннуугун, убайыам, ол кэннэ

Куһаҕан киһи кулгааҕа

Кутуругун төрдүгэр дииллэрэ

Кырдьык эбит, кыайар уолаа,

— Баайы барбахха матайдаамаҥ,

Үбү үскэмник туттумаҥ, — диэн

Кырыктаах кытаанах дьаһал,

Күчүмэҕэй күүс ыйаах тахсыбытын

Таллыгыр кулгааххар таба түһэрэн

Истибэтэх буоллаҕыҥ, эрэйдээҕим сыыһа!

Хайа алдьархайый, хайдан түһүө суоҕа,

Хам сыбаан кэбис, хааллын онон,

Харчыны харыстанар, үбү үскэмнэммэт,

Кытаанах дьаһалы кыайан толорбоппут

Оччугуй аайы отуттууну ыыттахха, — диэтэ.

Ити да кэннэ оһохчукка элбэҕи

«Билбит киһи» билэриттэн бэристэ,

Табахтаан, тарбаҕын чочоҥното-чочоҥното,

Тоҥ күөс быстыҥа туран кэпсээн.

Хайдыбыт халааҥканы харах  көрүнньүгэр

Хам сыбаан хаалларбыттар.

Кыайан-хотон кылыһыйан кыһын эбэ

Түптэ тымныытын төгүрүччү түһэрбит.

Кырааскалаах муостаҕа кыһыл кирпииччэ

Кыдьымах төрөөн кырылаан сытар.

Хайа бу тугуй?! — диэн хайыһан көрдөххө:

Хам сыбаабыт халааҥка оһохторо

Хайдан түһэн хара буорунан типпит.

Дьиэ Тойоно дьиэгэнийэн хаампыт,

Илиитин сиэбигэр уктан иэл-диэл хаамара

Эстэ майгытыйбыт, иирэригэр тиийбит,

Табах тарда-тарда тарбаҕын чочоҥнотон

Талбыт тылынан таммахтыыра

Таһыччы мэлийбит, таҥнары көрбүт.

Тойон дьиэтэ тоҥ хаһаа буолбут,

Тоҥон чоҥкуйбут, туман өрүкүйбүт.

Оһохчут этиитинэн отуту биэрэн

Оҥорторон кэбиһиминэ ороскуотурдахпын.

Аны билигин аҕыс да уоҥҥа

Абырахтыыра биллибэт аат уола.

Кыһын ортотугар кырыа хаарга олордохпун,

Кытаанах дьаһалы кыайан өйдөөмүнэ, — диэн,

Айманан эрэр эбит ачыкылаах атаспыт.

Атаһа Арамаан аргыый аҕай эттэ:

Кэрэ доҕоруом, кэмсинимэ, кэнникигэ үөрэх,

Оломун билбэккэ эрэ ууга киирбэт буол, — диэн.

 1926

 

ТуҺаныллыбыт литература:

Саввин, С. Талыллыбыт айымньылар /

С. Саввин – Күн Дьирибинэ. – Хомуйан оҥордо С.А.Попов – Сэмэн Тумат. – Дьокуускай, Бичик. – 2003. – 128 с.

 

 

ООҔУЙ УОННА САХСЫРҔА

(Үгэ)

Күөх истээх сахсырҕа тиллэн

Күрдьүктэн көтөн кэллэ.

Уна эркиҥҥэ баар отуутуттан

Ол кэмҥэ уһун уутуттан уһуктан.

О о ҕ у й:

Кырасыабай көтөрүөм,

Кыһын ханна кыстааҥҥын,

Хаардаахха бачча эрдэ

Хайа күүс эргиттэ?

С а х с ы р ҕ а:

Солко нуоҕай оттоох-мастаах

Соҕуруу дойдуга кыстаан,

Хайа да кыылтан, хата, бастаан

Бу дойдуну буллум.

О о ҕ у й:

Бырдахтары, кумаардары

Быйыл ханна кыстаабыттарын,

Уойбут куҥнарын-таастарын,

Уонна дьукаахтарын эн биллиэҥ?

С а х с ы р ҕ а:

Ол сордоохтор, үстүбэһи,

Олоччу эһиннилэр.

Буурҕа буолбутугар түбэһэн

Тиихэй акыйаанҥа тимирдилэр.

О о ҕ у й:

И-и-и, эрэйдээхтэрбин даа!

Бэрт да майгылаах,

Минньигэс да амтаннаах

Биэбэкэлэр этилэр…

С а х с ы р Ҕ а:

Индия муоратын кытыытынан

Иһэллэрин ситэн ааспытым.

Аһаан-туораан, кыл тыыннанан

Айанныыллар.  Аҥаардара хаалыыһы.

Тоноҕоччуларга

Тоҕо өһүрэн,

Ыар тылы Ыһыктаҕын эн?

О о ҕ у й:

Хомуска, кулуһуҥҥа илимнээтэхпинэ, Туох эмэ иҥиннэҕинэ,

Тоҕута көтөн, тоноҕоччулар Тоноон-уоран ылааччылар.

Үөлээннээх көтөрдөргүн

Үтүө-толуу көрүннээх

Күүгэстэри

Көрүстүөн¹?

С а х с ы р ҕ а:

Көрсөн: көнөн аҕай,

Египекка мүөтүнэн

Эргинэ сылдьаллар. Арай,

Эйиэхэ эҕэрдэ ыыталлар.

Оо, оҕолорум сыыстара…

Отууга утуйа да сыттарбын

Ооҕуй аатын умнубаттар,

Ооҕуй улуу сураҕырбыт.

Табыталынан туһанан

Таах киһиргээччи — сымыйаччы,

Көҥдөй көхсүнэн күлүгүрүөн баҕарааччы

Күн сиригэр баар буолааччы.

 

ОҔУС УОННА ОҔО

Оҕону кытта

Олус доҕордоспут,

От тиэйиитигэр сылдьар

Оҕус маннык дойҕохтоспут:

— Сынньана таарыйа, сэһэргээ, Сааһыҥ хаһыҥ буолла?

Оҕо онуоха: — Алталаахпын.

Оҕус соһуйан турда:

— Алаата доҕоор,

Ама, оччо үһүгүөн!

— Адьас кырдьык, алтам.

— Кыра уҥуохтаах, хачаайы Кырдьаҕас эбиккин.

Онон оҕустахха, мин

Эдэр да эбиппин.

Үспүн эрэ туолбут

Үөдэни мөҕө-мөҕө,

Үлэлэтэн-көлүйэн

Үлбүрүйэн муҥ бөҕө.

Оҕус-кунан барахсан

Оччо аҕыйах саастааҕын

Оҕо саарбахтаан, аһынан

Одуулаһар быһыылааҕа.

 

АБААҺЫ АЛБАҺА

Аар саарга аатырбыт уус аттыгар

Абааһылар саһан сылдьыбыттар.

Аҥаардастыы уус аатырарыттан

Абааһылар алыс абаккарбыттар.

Арай албаһыран биир уолларын

Аанньал оҕото онорон аҕалбыттар.

— Уһанар идэҕэр уһуй-үөрэт — диэн,

Уустан ааттаспыттар.

Кэнэн, көнө уус барахсан

Кэтэх санаата суох ылынан,

Үс сыл устата албын абааһыны

Үөрэтэ сатыы сылдьыбыт.

Ол кэнниттэн биир илиэһэйдэрин

Оҕонньор оҥорон аҕалбыттар.

— Уус ааттааҕа, бу кырдьаҕаспытын Уолан бэрдэ оҥорон кулу.

Эдэрин иккиһин эргиттэххинэ

Эрэйгин этэргинэн кутуохпут.

Онуоха уус мин кыайбаппын,

Оннугу онорботох баҕайым диэбит.

— Балгыччы манньата көрдөө, Барытын мин бэйэм оҥоруом. —

Ууска көмө — эдэр уоллара

Угаайылаан, ууһу киксэрбит.

Көмөр кутан, күөтүнэн үрдэрэн

Көнүтэ-тоҕута балталаан,

Кыһаҕа уган кытарда-кытарда

Кыһыйбыттар-аалбыттар.

Эдэригэр түһэрэ эллээн барбыттар…

Эр бэрдин эргитэн таһаарбыттар.

Дорҕоонноох сурах дойдуну тунуйан

Күн-судаарга көтөн тиийбит.

— Аатырбыт ууһу аҕалан кулун,

Аҕыс уоннаах аҕам эдэрин эргиттин.

Көмөр кутан, күөтүнэн үрдэрэн

Күрбүйэн-уһанан барбыттар.

Күн-судаар аҕыс уоннаах аҕатыттан

Күлүн эрэ ордорон хаалларбыттар.

Уокка умайбыт аҕатын аһыйан

Уус муҥнааҕы баһын быстарбыт.

Ааттаах уус аатын алдьатар

Абааһылар албастара оннук уодаһыннаах.

 

Туһаныллыбыт литература:

Туйаарыскай. К. Остуоруйалар, кэпсээннэр, хоһооннор, сатира, тылбаас: Орто саастаах оскуола оҕолоругар / Константин Туйаарыскай; Хомуйан оҥордо Г.И.Захарова – Алгыстаана; Киирии тылын суруйда И.М.Сосин. – Дьокуускай: Бичик, 2005. – 144 с.

 

КҮТЭР УОННА КУТУЙАХ

Кутуйах ампаар тула сүүрэкэлии сырыттаҕына күтэр көрсө түһэр.

—   Биир идэлээҕим, кутуйах түөкүн, туҕу сүүрэкэлии сылдьаҕыный?

—  Ээ… суөх, бу ампаарга киирээри хайаҕас көрдүү сылдьабын. Икки атахтаахтар, миигиттэн куттанан, тутууларын акылаатын туох да быыһа суох ыпсарар буолбуттар.

—  Дьэ онно киирэҥҥин туҕу уоран сиэри гынаҕын?

—  Ac сыыһын булан аһыам этэ. Хоргуйдум аҕай,- аһыннараары  кылап-халап көрөр.

— Мин көмөлөстөхпүнэ, тугу манньалыаххыный?— диир күтэр, кутуйаҕын диэки үөннээҕинэн көрө-көрө.

— Тугум кэлиэй, күннээҕинэн олорор адьынаттаахпын. Эн ханна баран иһэҕиний?

— Мин эн курдук кыраласпат быйаҥмын. Хортуоппуй сирин булан, онно аһыыбын. Эбиитин кыһын сиир аспын хаһаанабын. Хортуопуйдарын хоро таһар хороон бөҕөнү хастыбытым. Онон мин тугу оҥорорбун икки атахтаах көрбөт.

«Миигиттэн бэрт ордуга суох эрээри киһиргээхтиигин ээ. Бэркэ гыннар бөскөйбүккүнэн эрэ ини. Иккиэн уоран аһыыбыт..»,- дии санаан кутуйах ол-бу диэки көрбөхтөөтө.

— Тугу толкуйдуу тураҕыный? Хата миигин кытта барыс,  хортуоппуйу баҕас сиэхпит. Эчи ыспыт да сирдэрэ киэҥэ сүрдээх,— күтэр үтүө санаата киирэн кутуйаҕы «бултуур» сиригэр ыҥырар.

Кутуйах күтэри батыһан бааһына кытыытыгар тиийэллэр. Дьэ кырдьык, хоро таһар хороон дэлэй ахан дойдута эбит. Биир хороонунан батыа суох буоланнар, кэккэлэһэ хаһыллыбыт икки хороонунан бааһына иһин диэки киирэллэр. Кутуйах эрэйдээх «тэҥмин» дэммит күтэрэ киниттэн быдан оҕуруктааҕын ордук саныы иһэн, эмискэ туох эрэ сатанаҕа синньигэс биилиттэн хаптаран, олор саҥатын саҥара түһэр. Тыынын былдьаһан нэһиилэ сытан көрдөҕүнэ, күтэрэ икки кэлин атаҕыттан хаптаран мордьоллон олорор эбит.    Уоруйахтар ити курдук тутуллан, дьон-аймах кытаанах дьүүлүгэр турааччылар.

 

ТУРААХ УОННА СУОР

Былыр биир алааска Тураах уонна Суор ыаллыы буолан быр-бааччы олорбуттар. Тураах халдьаайы тыа саҕатыгар, оттон аҕа көтөр Суор куула тыа үөһүн диэки. Куолуларынан, хаппыт абырҕалы мунньан иэримэ дьиэ-лэрин-уйаларын туттубуттар.

Күн аайы алаас арҕаа тыатын саҕатыгар көрсөн арааһы кэпсэтэр, туойсар эбиттэр. Сайынын отчуттар өйүөлэрин тобоҕун булан, былдьасыһа-былдьасыһа сиэн өллөрүн булуналлар. Дьэ ол кэннэ топпут ороҕолорүн имэринэ-имэринэ хардары таары бэйэ-бэйэлэрин хайҕаһан, күлсэн-салсан күнү уһаталлар. Киэһэ быраһаайдаһан көппөх уйаларыгар тиийэн утуйан хаалаллар.

Арай биир саас кинилэр тастарыгар, хантан да кэлбиттэрэ биллибэт, чардырҕас саҥалаах Чоччугунуордар көтөн кэлэн уйа туттан, дьиэ-уот тэринэн барбыттар. Бу көтөрдөр элбэхтэрэ бэрт буолан, эргэнэ тыаны биир гына ылан кэбиспиттэр. Хара сарсыарда халлаан сырдыаҕыттан киэһэ им сүтүөр диэри тохтообокко үлэлиир дьабыннар эбит. Ол аайы чардырҕаа да чардырҕаа, төттөрү-таары көт да көт буола сылдьыбыттар. Суордаах Тураах нус бааччы олорбут олохторо огдолуйбут, утуйар уулара уйгуурбут, маа бэйэлээх сынньалаҥ олохторо айдааҥҥа- куйдааҥҥа муммут.

Тыа саҕатын диэки уйалаах Тураах ордук ыксаабыт. Биир күн буойсан көрөр санаанан уйатын үрдүнээҕи лабааҕа тахсан сохсос гына олоро түспүт.

—   Тохтооҥ, киһини сүгүн сынньатыҥ, чардырҕаһан көрүҥ эрэ. Тойоммор Суорҕа үҥсэн сопкүтүн көрдөртөрүөм,- диир Тураах биирдэ саба саҥаран кэбиһиэм дии санаан.

—   «Чар.., чар.., чардырҕаһыахпыт, саҥабыт оннук. Уйаларбытын бүтэриэхпитигэр диэри үлэлиэхпит-хамсыахпыт, кэлиэхпит-барыахпыт. Ону эн бобуоҥ суоҕа,- диир атыыр Чоччугунуор уонна бадараан аҕала күөл диэки көтө турар.

-«Даах.., даах… Хантан көстүбүт бэдигий? Бэйи оттон моһуораҕын көннөрүллүө ээ,- тылын ылыннарбакка кыһыйбыт Тураах турулус-ирилис көрө-көрө ол бу диэки олоотуу олордоҕуна, Суор алааһы хабайар-хаба ор- тотунан кини диэки көтөн суксуйан иһэр эбит.     ‘

—  Даах, даах, кэл мин аттыбар олор. Чоччугунуордары хайдах үүрэр туһунан сүбэлэһиэххэ.

— Соох, соох оннук буолбатын. Уйаларын алдьатан, бэйэлэрин бу алаастан үүртэлээн кэбиһиэххэ, бу бастаан биһиги олохсуйбут өтөхпүт.

—  Даа, даах, оннук да буоллун. Биһиги бэйэлээхтэр күтүр күөммүтүнэн сабыта түстэхпитинэ,кинилэр ити сутурук саҕа уйаларын өp гыныахпыт дуо? Ити бэйэлээхтэр күлүкпүт да көһүннэҕинэ сөп буолаллар ини.

Ити кэмҥэ Чоччугунуордар күргүөмүнэн төттөрү-таары көтөн бадараан таһан уйаларын чөмчөөрүччү сыбыы сырыттылар.

—  Оннооҕор мин, төһө эмэ үөскэ уйалаах киһи, бу күйгүөртэн тулуйбаппар тиийдим… Соох, соох, кэһэтиэххэ, кэһэтиэххэ,- диэн сөҥөдүйэр Суор.

— Даа, даах!- тураах үөрүүтүттэн өрө өгдөҥөлүү түһэр. Тыл тылларыгар киирсибиттэрэ түргэниттэн үөрэн, иккиэн утарыта көрсөн кэбистилэр. Былааннара табыллыбычча, уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка «сүдү» көтөрдөр Чоччугунуор уйатын диэки көтөн даллаһан, кынаттарын тыаһа сообурҕуу турда. Чугаһаан иһэн үөһэ күөрэйдилэр уонна уйаны соҕотохто тоҕо түһэн кэбиһээри, кынаттарын кыптыыйдыы туттан аллара диэки куугунаатылар. Кэтит күөннэринэн хардары-таары уйаҕа кэлэн саайылыннылар да, чом курдук бадараанынан сыбанан оҥоһуллубут уйа ибир да гынан көрбөтө. Хаста да күөрэйэ-күөрэйэ түһүтэлээн көрдүлэр, хата түөстэрин эрэ түүтэ бурҕаҥныыр.

— Соох, соох. Хайаан да алдьатыахха,алдьатыахха.

— Даах, даах,— хайаан даҕаны кинилэри мантан үүрүөххэ.

Ити ыккардыгар Чоччугунуордар бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсан түмсэ түстүлэр. Бары көмөлөөн Тураахтаах Суорҕа сабыта түһэн бардылар. Күргүөмнээх утарсыыны тулуйбакка, улуу дьаалылар алаастарыттан бэйэлэрэ үүрүллэргэ күһэлиннилэр. Итини этэн эрдэхтэрэ «сэнээ- биккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн. Ити кэмтэн ыла Тураахтаах Суор аттыларынан аастахтарына, Чоччугунуордар кинилэргэ күргүөмүнэн сабыта түһэр буолбуттара.

Маныаха маарыҥныыр кэрэни,үйэлээҕи суох эрэ оҥорорго суудайааччылар билигин да хам-түм баар буолааччылар.

 

КЭҔЭ ОҔОТО

Чыычаахтар саас аайы түбүк бөҕөнү көрөн, уйа туттан, сымыыттаан, оҕо-уруу иитэллэр. Ол үгэһинэн, сылгы чыычааҕа хоруобуйа иһигэр уйа туттан, сымыыт баттаан сыппыт. Ол сыттаҕына, кэҕэ көтөн кэлэн кинини бэйэлээх бэйэтин уйатыттан холдьоҕон таһаарбыт. Атаҕастаммыт чыычаах хоруобуйа үрдүҕэр тахсан ытыы-соҥуу, айдаара сылдьыбыт. Кэҕэ чыычаах уйатыгар бэйэтин сымыытын түһэрэн баран, туох да буолбатаҕын курдук туттан, хоруобуйа уһугар олорбут.

— Чэ, чэ, ээх! Эн саҕа уйалаах баар ини, бөрүкү уйалаах буолаҥҥын атыыр айдааны тардаары гынныҥ дии, уурай,- диэн баран көтөн хаалбыт.

Сылгы чыычааҕа уйатыгар киирэн сымыыттарын көннөртөөн, үрдүлэригэр сытынан кэбиһэр.

Хас да хонон баран оҕолоро утуу-субуу сымыыттарын тоҕо көтөн тахсыталаан испиттэр. Арай биир сымыыта тэстиэхчэ тэстибэккэ сыппыт. Ол да сымыыт син тэстэр күннээх эбит. Чыычаах эрэйдээх уһун күнү быһа үөнү-көйүүрү бултаан аҕалан оҕолорун аһата сылдьыбыт. Арай били хойутаан тахсыбыт оҕото хайаларыттан да улахан уонна элбэҕи аһыыр. Кини иччитэ суоҕунан көрөн, иттэннэри түһэн, баҕа айах буолан, сотору-сотору ас көрдүүр дьаллыктаммыт. Чыычаах эрэйдээх күнү быһа таспыт аһын соҕотоҕун да сиэтэҕинэ быта да бытыгырыа суох, тотор диэн ыраас. Ийэлэрэ суоҕуна оҕолорун атаҕынан сиргэ түһэртээн кэбиспит, бүтэһигэр соҕотоҕун бэйэтэ эрэ хаалбыт.

Улаапыт оҕо ас тастаран, көҥүлүнэн көччүйэн, бэлэмҥэ эрэ бэрт буолан уһун күнү кылгатар. Ол курдук бэлэми аһаан, тотон-ханан улаатар, торолуйар.

Аны чыычааҕы бэйэтин да сиэххэ айылаах дьүһүлэнэр буолбут. Биир үтүө күн сылгы чыычааҕа бултаан алтаан кэлбитэ уйата кураанах, оҕото суох буолан хаалбыт, ол айыыта онон.  Ити курдук бэлэмҥэ бэртэр даҕаны бааллар дииллэр.

 

ХОБУОЧЧУ ТУРААХ

Аллараа күөлгэ кустар түспүттэрин көрөн, Миитээски уон иккилээх саатын кытта уонча ботуруону ылла, аргыый таһырдьа тахсан ханан үөмэргэ табыгастааҕын халампааһынан көрө турда. Күөл куулатынан киирэргэ быһаарынна. Дьиэтин кэннинэн тыаҕа киирэн куулаҕа тиийдэ. Маһы-оту хаххаланан күөл кытыытыгар ыкса киирдэ.

Кустара тугу да билбэккэ, от саҕатыгар аһаан булумахтаһа сылдьаллар. Киһи күлүөх, төбөлөрүн ууга уган, умса түһэн ороҕолоро уонна кутуруктара эрэ хороҥнуур. Миитээски хоһулаһыннаран баран ытаары, саатын ииттэн кыҥыы сытта. Хантан да кэлбитин көрбөтө, эмискэ тураах сообурҕаччы дайбаан тиийэн кэллэ уонна кустар үрдүлэригэр сарахаччыйа-сарахаччыйа «таарх, таарх, саа-лаах» диэн айманарын кытта, саҥардыы хоһулаһан испит кустар көтөн тилир гынан хааллылар. Миитээски соһуйан ыппакка да хаалла, кустара оол курдук күөлү туораан атын алаас диэки көтө турдулар. Миитээски, кыһыытыгар, сообурҕаччы дайбанан тыатыгар төннөн эрэр хобуоччуну ытан көрдө да, сыыһан кэбистэ. Тураах «даах, даах, саат-та» диэн үгэргии-үгэргии тыа үөһүгэр киирэн хаалла. Саа тыаһыттан Миитээски эрдэ көрбөтөх кустара онтон-мантан көтөн тахсан тус хоту диэки түһэ турдулар.

Хобуоччуттан сэрэн диэн итини этэн эрдэхтэрэ.

 

АНДААТАР УОННА КҮТЭР

Биир киэһэ андаатар алаастан алааска аһылыктаах күөл көрдүү сылдьан күөл кытыытыгар күтэр орох хаста сылдьарыгар түбэстэ. Көрсүспүччэ, үгэс быһыытынан, кэпсэтэн бардылар.

— Үөлээннээҕим, күтэр, дорообо,- диэтэ андаатар. — Туох сонун кэпсээннээххин?

Хараҕынан мөлтөх күтэр олоотоон тула көрөн баран:

— Дорообо! Улуу дойду ыччата эбиккин дуу? Хантан иһэҕиний?— диэн үгэргии былаастаан ыйытта.

— Күөллэри кэрийэ сылдьабын, оҕолорбун кыстатаары. Туора харахтар күөл кытыытын барытын оттоон ылбыттар.

Күтэр кынчарыйа-кынчарыйа, кэһиэхтээх куолаһынан эттэ:

-Эһиги кыһыҥны күөл тыбыс-тымныы кылыгыр уутугар тугу абыранаары сордоноҕут? Биһиги уйаларбыт бааллар, барахсаттар сылаастара, хараҥалара, наар утуйан тахсаҕын. Ити аттыбар томтор баар ээ. Онно уйата оҥостон кэбис, ыаллыы буолуохпут,-күтэр күлэн күһүгүрээтэ.  ‘

—  Оо, барахсан, лабаҥхалаама. Уйаҕын саас халаан уута хабыа, бэйэҥ утуйа сытан ууга чачайан атын дойдуга атаарыллыаҥ турдаҕа. Уйаҕыт эчи кирэ-хаҕа, күҥкүйэн, бэйэҕитин кыһын үөн да ыһар ини. Түүҥ быыһа барыта үөн буолуо.

Күтэр кыһыйан көхөлөһөн турда, тарбана охсон баран:

— Биһиги эһиги буолбатахпыт, күн-дьыл хайдах буолуохтааҕын эрдэттэн билэбит. Эһиилги дьылга уу олох кэлиэ суоҕа. Оччотугар эһиги күөллэргит уолан, ньамахха кубулуйуохтара. Аскыт, салгыҥҥыт суох буолуо.  Быйыл да кыһын этэҥҥэ туорууруҥ саарбах ээ, икки атах туутугар хаптараахтыаҥ ээ.

— Кыраан бардыҥ дуу, — андаатар  абаккарда. — Өллөхпүнэ даҕаны эһигиннээҕэр син ордук буолуохпут, утуйан сытыйа сытыахтааҕар тириибит күндү таҥас буолан дьоҥҥо туһалыаҕа. Оттон эһиги тириигит сыта-сымара да сүрдээх. Биһиги, куруук ууга буоламмыт, ырааспыт сытта дии.

Күтэр дьохсоччу тутунна, нөҥүөһүлээн турда: — Эһиги хонноххут анныттан дьаар сыта аҥылыйар дии. Ол үчүгэй үһү дуо? Икки атахха биһиги эмиэ көмөлөһөбүт, сирдэрин көбүтэн, үүнээйи силиһигэр салгыны киллэрэбит. Көрбөккүн дуо, ол тыа чэчирии көҕөрөн турарын. Ити биһиги үлэбит түмүгэ. Эһиги күөл үүнээйитин силиһин сиир буолаҥҥыт, күөлгэ от үүммэт буолла. Ол түмүгэр балыктар, уу үөнэ-көйүүрэ өлөллөр. Ол баар эһиги туһаҕыт. Андаатар кыбдьыгыраата, сирэйин мырдыччы туттан туран ардырҕаата: —  Барахсаттар, урут эһигини тириигитин устан ылаары эспиттэрэ. Биһиги кэлиэхпититтэн ыла эһиги диэки хайыспаттар даҕаны. Өлөрдөхтөрүнэ, үөн-көйүүр аһылыга гыналлар. Күн сиригэр тугу да туһалаабаккыт. Биһиги эстиэхпит суоҕа, төрүөхпүт балысхан. Төрүт дойдубутугар Эмиэрикэҕэ элбэхпит, онтон аҕала туруохтара. Баҕайы, биһиги курдук киэҥ сиринэн сылдьан, билэн-көрөн баран саҥарыаҥ этэ,- сөптөөҕү эттим оҥостон кыайбыттыы сохсоччу туттан олордо. — Туох да диэ. Биһиги, дьиҥэ, бэрт ыраах сиртэн кэлэн турабыт, Аапырыка диэн дойдуттан. Онно олорор өбүгэлэрбит барахсаттар эһигиттэн таһыччы улахан буоллахтара. Ону билиэҥ дуо, акаары.   Андаатар кыайтаран, адьас ыксаата, ууга киирэн күрэхтэһэргэ ыҥырда. Оттон күкээркэй күтэр сири хаһан күрэс былдьаһарга эттэ. Тылларыгар киирсибэккэ, суоллара атырдьах салаатыныы арахсыбыта, хаһан да корсүбэт буолтара. Бэтэрээнэн да бэдиктэр дьэ итинник бэрт былдьаһаллар.

 

ОРДУГУМСАХ

Саас. Соҕурууҥу сылаас дойдуларга кыстаан кэлбит көтөрдөр омуннаах кэпсээннэрэ тула оргуйан олорор. Ханна да барбат-кэлбэт, кыһын манна кыстаабыт барабыай ону истэ-истэ ордугургуур буолла.

Биир ыраас, сылаас күн кини уйатын оҥосто сырыттаҕына, хоруобуйа үрдүгэр сылгы чыычааҕа көтөн тырыкынайан кэлэн олорунан кэбистэ. Барабыай ыала көтөн кэлбитин көрөн чугаһаата:

— Ыалым, дорообо. Хайыы-үйэҕэ көтөн кэллиҥ дуу? Төһө үчүгэйдик сырыттыҥ? — диэтэ, ойуохалаан ылла.

Сылгы чыычааҕа, ыраахтан кэлбит көтөр быһыытынан, дьоһуннук туттан тоҥхоҥноото уонна эргим-ургум, көрө-көрө бу курдук сэһэргээтэ.

—  Дорообо. Бэрт ыраах Индия диэн сиргэ кыстаатым. Айаннаан дэлби сылайдым. Кэпсиэххэ диэтэххэ, кэпсээн баһаам. Наһаа баай, талбыт ас, утуйар сир…Итиитэ бэрт буолан, сөтүөлүүртэн орпоккун.

—  Эчи хаарыаны,- диэтэ Барабыай быһа түһэн. — Хайа дьоллоохтор оннук сирдэринэн сылдьаллара буолла. Мин сонунум диэн, чысхааннаах тымныы кыһын кэлэн ааста. Анысханнаах тымныы тыаллар түһэ сырыттылар. Сыанан аҕаабат олохтоох барахсаттарбыт. Оо, хаарыаны, эһи буолбут киһи.

Сылгы чыычааҕа, олоро түһэн баран, кэпсээнин салҕаан барда:

—  Дьэ кырдьык, ыалым, сөпкө эттиҥ да, ыраах дойду буолан, кэлэрбитигэр үгүс табаарыстарбыт ычаларын ылларан, кыайан көтөн кэлсибэтилэр. Биһиги аймаҕы Үрүҥ Айыы тойон манна кыстыыр курдук дьаһайбыта буоллар, ордук буолуо этэ.

— Күтүүр, инньэ диэмэ, -Барабыай соһуйа түстэ. -Биһигиттэн тоҥон, аччыктаан өлбүт элбэх. Сотору-сотору күүстээх тыаллар түһэннэр, тымныыта бэрдиттэн киэҥ сиринэн тэлэһийбэт буолан, аһылык кыайан булбаппыт.

Сылгы чыычааҕа ыалын өһүргэппиккэ холунан, алы гынна:

—  Эһиэхэ холоотоххо, быдан ордук. Тиийиибитигэр оскуола оҕолоро сөптөөх миэстэлэргэ ас ууран аһаталлар. Кэлин да сөп буола-буола ас уура сылдьаллар. Кэлэрбитигэр уойбуппут.

—  Манна биһигини аһатар туһунан уураах бөҕө тахсыбыта да, биир да оҕо ас ууран аһаппата. Тымныыга уйа эмиэ оҥорон ыйыах буолбуттара мэлигир. Сордоох кыһын кэлэн ааста,- Барабыай ытыы сыһа-сыһа эттэ.

Сылгы чыычааҕа былырыыҥҥы уйатыгар Барабыай олохсуйбутун бэлиэтии көрдө.

—  Хайа, уйабын эн ылбыккын дуу? Оҥостоору диэн кэлбитим ээ, төннөрөр инигин. Сэниэм-сэнэҕим эстэн кэллим.

Иэстиэ суоҕа диэн эрэҥкэдийэ олордоҕуна ыйыппытыттан соһуйан Барабыай:

— Суох. Бу дьиэ хоруобуйатыгар аны барабыайдар уйа туттар буолбуттара. Эһиги ол хотон үрдүгэр уйа туттаргыт тоҕоостоох буолуо,-диэн баран түоһүн мөтөтөн кэбистэ.

— Чэ, соп. Ол гынан баран эһиил ылымаарыҥ. Сынньана түһэн баран оҥостон көрүом. Сыттарбын эрэ наар Индиябын санаан, түһээн тахсабын. Оннук үчүгэй дойду.

Балысхан баайдаах, амтаннаах астаах, көрсүө, сэмэй дьонноох дойду.

Икки доҕордуулар өр кэпсэттилэр. Сороҕор сиргэ түһэн аһаан ылаллар. Сылгы чыычааҕа бииртэн биир үчүгэйи кэпсиир. Барабыай ол ахсын кыһыыта сүрдэнэр: «Эчи хаарыаны, хайа дьоллоохтор оннук сирдэргэ сылдьаллара буолла. Дьэ абакка хайыыр да кыах суоҕа» дии саныыр.

Бу Барабыайга маарыҥныыр дьон эмиэ баар буолааччылар. Ордугурҕааһын атыттар бары куһаҕан буолалларыгар, кинилэргэ эрэ үчүгэй буоларыгар баҕарыы буолан уйаланар.

МЭКЧИРГЭ УОННА КУТУЙАХ

Кутуйах эрэйдээх тыа саҕатыгар ас көрдүү, үлэлии- хамсыы сырыттаҕына, үрдүгэр туох эрэ күлүкүс-барыкыс гынна, сытыы тыҥырахтар агдакатын тыыммат да гына батары харбаатылар. Били күтүр чугас тиийэн, хаппыт тиит лабаатыгар үллэкис гына олоро биэрдэ, булдум баар ини диирдии, бадьырыттыбыт атахтарын көрүннэ, үөһэнэн тула олоотоото. Ол олорон анныгар чыыбыгырыыр саҥаны иһиттэ:

—  Чугастааҕы ойуур тойооскута Мэлэрийэр Мэкчиргэ күтүр эбиккин дуу. Эргиччи мэлээриҥнии сытыйаҥнын, мин саҕа кыраны даҕаны көрбөттөөх буолуоҥ дуо.

Мэкчиргэ өһүргэнэн сахсахыс гынна, кутуйах саҥарбытын сэрэйдэ.

—  Кыра үөдэн, чыыбырҕаабакка сыт, уһун тыҥырахпынан биирдэ ыбылы тутан кэбиһиэм. Түүннэри-күнүстэри үллэрэҥнээн ньиэрбэбэр оонньуугун, эйигиттэн атын үлэһит суоҕар дылы сананаҕын.

—  Мин үлэлээн, көрдөөн-сүүрэн буллахпына аһыыбын. Оттон эн, тойон хааннааххын өттөнөн, мөлтөхтөрү тутан сиигин, сүрэҕэ суох тойооску,- диэтэ тыына-быара ыгылыннар да кутуйах.

—  Чыы-ыы-бырҕаама,- Мэкчиргэ хардарара суох буолан ыксаан кэлэҕэйдээтэ. —Эйигин баҕас сэттэҕин ылыам.

Кутуйах өлөр-сүтэр күнэ үүммүтүн өйдөөтөр да,саҥарбытын курдук саҥара сытта:

—  Ии, эрэйдээх, эйигин да дьаһайааччылар бааллара буолуо, хаһыытыам да, тиийэн кэлиэхтэрэ. Оччоҕо холоон да буолар инигин.

Мэкчиргэ кыһыытыгар кутуйаҕы атаҕынан ыгыта баттаамахтаата, тумсунан туора-маары сотуохайдаата, илгиэлээн ылла. Кутуйах төлө туттараары мөхсө сытан, куотар сир кордүүрдүү тула көрүөлээтэ. Арай тыа үрдүнэн хаххан иһэр эбит.

— Көр, күөдэлбээ, хаһыыбын истэн, оол аҕа баһылыгыҥ бэйэтинэн иһэр,- кутуйах күомэйэ хайдарынан чыбыгыраата. Хаххан ону истэн, сапсынара түргэтээтэ, биирдэ мэкчиргэ үрдүгэр баар буола түстэ. Модун тыҥырахтардаах модьу атахтар илгиэлээбиттэригэр мэкчиргэ кутуйаҕын мүлчү ыһыктан кэбистэ.Кутуйах хойуу от быыһыгар баар буола түстэ, агдакатын ыга туттарбытыттан ыарыыланан, хамсаабакка Хахханнаах Мэкчиргэ хапсыыларын көрө олордо.   Мэкчиргэ хабыр тутууттан-хабыыттан нэһиилэ мүлчү көтөн, халыҥ хаххатын хара тыа диэки күөдэллэнэ турда. Оттон Хаххан кутуйаҕы көрдөөн хаста да эргийэн элиэтээн баран, тус хоту диэки түһэ турда.    Мөлтөхтөрү атаҕастыыбын диэн бэйэлэрэ атаҕастабылга түбэһээччилэр дьоҥҥо да бааллар.

 

ООҔУЙ ОҔУС УОННА САХСЫРҔА

Ооҕуй оҕус сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри илим баайан бодьуустаһан баран, сылайан дьиэтигэр тахсан сынньана олордо. Ол олордоҕуна, илимин төбөтө сүр күүскэ илигирии түстэ. «Бай киммит кэлэн илиммин майаачылаата» дии санаан, сымса үлүгэрдик илимигэр ыстанна. Көрбүтэ, илимигэр күөх сахсырҕа иҥнэн баран, босхолоно сатаан үнүөхтүү сытар эбит. Ол сытан санаалаах:

—       Айылҕа маанылаах көтөрө этим, көмөлөс, күн-ый буол.

—       Хайыы, кырасаабысса, күөх сахсырҕа, бэйэҕинэн иҥнэн сытар эбиккин дуу. Көмөлөспөттөөх буолуом дуо, сип-сибилигин Биир өртүнэн, киһи хойуутун сиэҥҥин айылҕаҕа, кыра да буоллар, кылаат киллэрсэҕин. Атын өртүнэн, онтукаҕыттан сулбу тиийэн, ыаллар астарыгар түһэнҥин ыарыыны тарҕатаҕын. Мин эйигин сиэхпин аҕынньым төллөр. Бырдаҕы минньигэһиргиибин. Сүөһүнү, киһини супту уулаан моһуоктаатар даҕаны, хаан сытынан дыргыйан, барахсан мааны ас,- инньэ дии- дии ооҕуй оҕус оргууй тиийэн атахтарынан адаарыҥнаан сахсырҕаны илимтэн араарбытынан барда.

-Кытаат, доҕоччуок. Өлөр-хаалар күммэр көмөлөспүтэ диэн саах үрдүгэр олорон саныам, аска олорон ахтыам, махталым байҕалга тиийиэ,- диэн элэ-была тылын этэ сытта сахсырҕа, иһигэр төһө да өһүргэнэ санаатар.

—      Бээ эрэ, күөх сахсырҕа, айылҕа маанылаах көтөрө этим диигин да, эн туһаҥ кыра, аҕалар алдьархайыҥ улахан эбээт. Эн сутуургуттан биир киһи ыарыйдаҕына, бүтүн дэриэбинэ чохчойор сир диэки тиэстэр.

—          Инньэ диэмэ даа. Бэйэҕин эмиэ көрүн, биир»баайыы харамайдар буоллахпыт, өлөр-хаалар күҥҥэ өрүһүйсэрбит сөп.

—  Көр, маҕай аллаах тылын истиҥ. Миигин кытта тэҥнэһэ сатыыр дуу. Миигин икки атах былыр-былыргыттан ытыгылыыр. Айыырҕаан тыыппаттар. Миигин өлөрдөхтөрүнэ, атыыр оҕустара өлөр, ол иһин. Мин кинилэргэ ытык харамайбын, таҥарабын,- дии-дии ооҕуй оҕус күөх сахсырҕаны астаһан-астаһан илимиттэн араарда.

Сахсырҕа сахсыллымахтаан ылла, аахсар кэмим дьэ кэллэ диэбиттии, уоһун-тииһин сотунна.

—  Адаарыҥныы сытыйаҥҥын, эн да ытык харамай аатырбытыҥ диэн. Хата мин баарбын айылҕа санитара, абыраллаах харамай,- диэт көтөн дыыгыныы турбута.

Нөҥүө сарсыарда ооҕуй оҕус корбүтэ, күөх сахсырҕа муҥнаах илимҥэ өлөн сытара. Өрүһүйүөх көстүбэтэх эбит этэ.

АҺЫҤКА УОННА ЫҤЫРЫА

Үүнүүлээх киэҥ алаас үп-үллэҥнэс аһыҥканан туолбут. Куула орто кинилэр ааҥнаан ааспыттарыттан кугдарыйа куурбут-хаппыт, халдьаайы өртө араас дьүһүннээх сибэккилэринэн тэтэрэн-наҕаран суһумнуу долгуннурар. Топпут аһыҥкалар үөрэн-көтөн бокуойа суох кырыымпаларын сыыбарҕаталлар, үҥкүүлээн тэйиэкэлэһэллэр.

Кинилэр тиийэ илик сирдэригэр ыҥырыалар дыыгынаһаллар, сибэкки кэрэттэн-кэрэтин талан дьоһуннанан олороллор, мүөтүн ыймахтыыллар уонна хаһаас гынаары уйаларыгар таһан, төттөрү-таары сыбыытаһаллар. Кинилэртэн биир бэртэрэ суорат от сибэккитигэр аһыы олорон, сибэккитин умнаһын туох эрэ ибирдэтэрин дьиибэргээтэ. Эргийэ көтөн аллара түһэн иһэн корбүтэ, Аһыҥка хаарыаннаахай сибэккитин умнаһын кэбийэ аххан олорор эбит.

—   Хайа, бу кэрэ бэйэлээх сибэккини алдьатар туох буолбут төбөккүнүй?- диэн көбдьүөрдэ. Аһыҥка дьик да гыммата, аһыырын кубулуппакка олорон бэрт холкутук хардарда:

—  Көрбөккүн дуо, аһыы олоробун дии. Кэрэтин кэрэйэ сырыттахпына, иһим хапсыйыа, сутаан өлүөм буоллаҕа эбээт. Хата, сибэккитэ төһө кэрэний да, соччонон минньигэс буолар баҕайыта.

—  Биһиги сибэкки кэрэтик көһүннүн диэн үлэлиибит, пыльцатын тарҕатан сибэккини элбэтэ сатыыбыт. Ону эһиги харыстаабаккыт, тугу да ордорбокко мэҥиэстэҕит. Көр эрэ алаас аҥарын кэбилээбиккитин. Итиннэ аны си­бэкки хаһан үүнүөй, хараҕы манньытыай? Аһыыр аскыт да мэлийиэ дии. Ону хайдах өйдөөбөккүт?

—  Оттон аччыктаан сиир буоллахпыт дии. Эһиги көҥүл көтө сылдьан саамай минньигэһин, сүмэтин обо­рон-оборон, сиэн-аһаан баран, кэрэтигэр түһэрэбит, элбэтэбит диэн өҥө туттубута буолаҕыт. Ол кэрэтэ, элбэҕэ биһиэхэ наадата суох. Айылҕа биһигини алдьатарга, аһыырга-сииргэ анаан айбыта,- диэн баран аһыҥка күлэн алларастыы-алларастыы кырыымпатын сыыбырҕатан барбыта.

Ыҥырыа кыһыытыгар «жжж-жжж» дии-дии аһыҥканы төгүрүччү көтө сырытта, хаста да үрдүгэр түһүтэлээн ылла. Аһыҥка атахтарын өрө тэбэн көмүскэнэр аатыгар барда. Ол сылдьан ыҥырыа аһыҥканы ыарыылаахтык таарыйда. Анарааҥыта тиэрэ баран түстэ уонна саҥалаах буолла:

—  Бэйик-кэй, ити буоллаҕыиа кийристэхиит. Айылҕа бэйэтэ биэрбитин көҥүл аһыахпыт эбээт, аһынан туруохпут суоҕа.

Уонна охсуһар киэби ылынан ойуохалаабытынан бар­да. Оттон ыҥырыа онтон дьулайара баара дуо, ойоҕоһуттан аһыҥканы дьөлүтэ кэйиэлээбитинэн барда. Аһыҥка ыксаан аадахыс-аадахыс ойуолаан иһэн, ууга чом гынан хаалла.

—   Кытаат, харбаан таҕыс. Эн диэтэх үөн тылыҥ-өһүҥ кытаанах этэ. Ону дьыалаҕа көрдөр,- дии-дии ыҥырыа быарын тарбыы-тарбыы күллэ.

—   Тахсарбар көмөлөс, көрдөһөбүн. Ды-ы-ы, сибэккини алдьатыам суоҕа, оту эрэ, ону да кыратык сиэҕим.

—   Өссө сиирдээх баҕастаах. Эһиги аймаҕы икки атах дьаатынан начаас суох гыныа. Онуоха диэри, чэ, сылдьан эрээхтээ,- диэтэ кыайбыт-хоппут Ыҥырыа уонна уйатын диэки көтөн дыыгыныы турда.

Аһыҥка нэһиилэ бэйэтэ кытылы булла, кынаттарын куурдунна уонна сибэккигэ ыттан кэбийбитинэн барда.

Аһыҥка курдук, кэрэни кэҕиннэрээччилэр, кэрбиири эрэ билээччилэр кэм да көстөн ааһааччылар.

АРЫГЫҺЫТ КЫМЫРДАҔАС

Алаас халдьыатыгар, кырдьаҕас суон тиит анныгар кымырдаҕастар уйалара баар.Үлэһит кымырдаҕастар хаһан иллэҥсийбиттэрэ баарай, сорохтор ынахтарын ыан, сорохтор оҕуруоттарын көрөн-харайан, атыттар үүнээйи сүмэһинин хомуйан төттөрү-таары сүүрэкэли- иллэр, кэлэллэр-бараллар.

Арай хараҥа муннукка харабыл кымырдаҕастар иннин-кэннин билбэт буола итирбит Кынтайы соһон тирилэтэн аҕаллылар.

Бээ-бээ, нохолоор, айыкка, ордук бобо-хайа тутумаҥ. Дьиэҕэ да киллэриэ эбиккит. Итиригим тугу мэһэйдиирий? Үлэ бөҕөнү үлэлээтим ээ: үүнээйи тордүгэһэ, ас тобоҕо бөҕөнү тастым. Киэһэ илдьи сылайан, алҕас үктээн, арыгылаах иһиккэ түһэн иэдэйдим.

—  Кырдьаҕаспыт дьаһала. Дьиэҕэ киллэриллибэт. Манна ньимилийэн сыт, олох турума, хотуммут хараҕар көстөҥҥүн иэдэйиэҥ,- харабыллар кытаанахтык этэн кэбистилэр.

—  Киэ-биримэҥ. Хата турар эрэт буолуом. Мин кыахтаах кымырдаҕаспын, кими баҕарар түҥнэрэбин. Улуу үлэһит буоллаҕым дии. Эһиги, мөлтөхтөр эрэйдээхтэр курдук, хотуну манаабыта буолан таах сылдьыбаппын. Эһигини уонна хотуттары аһата сырыттаҕым дии. Акка- арылар.

Харабыллар баран иһэн, итини истэн тохтуу биэрдилэр.

— Ол-бу буолан көр эрэ, утуй. Үлэҕинэн өҥнөөхтүүгүн да, биһиги харабыллаабаппыт буоллар, туспа оргуллаахтар куртахтарыгар буспутуҥ ырааппыт буолуо этэ.

—  Барахсаттар, мин суоҕум буоллар, аһыыргытын булуммакка, хоргуйан өлөө инигит. Ньүдьү балайдар, ону өйдүөхүт дуо?- дии-дии тураары үнүөхтээн көрдө, кыаммата. Илиилэрэ-атахтара нукаай курдуктар.

-Үлэһит эбитиҥ буоллар, арыгыны иһиэҥ суох этэ. Хотуммут биллэҕинэ, эйигин үүрэн кэбиһиэ, үлэһит эрэ элбэх. Атын уустартан үлэ көрдөһөөхтүөҥ да, чугаһатыахтара суоҕа. Өйдүүр инигин, былырыын Сантай кымырдаҕас арыгылаабытын иһин хотун үүрбүтүн. Күһүөрү өлө сытарын көрбүт этилэр. Кини кэбин кэтиэҥ.

Суох, Кынтай иннин биэрэн бэрт. Өйө-төйө суох да буоллар, үчүгэйин өҥнө сытта:

—  Мин барахсан кини курдук буолуом дуо, айахпар баҕас булан аһыырым буолуо. Кини диэн харамай буолбатах этэ.

Харабыллар ити араллааны, Кынтайы аһынан, хотуҥҥа кэпсээбэтэхтэрэ. Кынтай бэйэтэ биллэрэн кэбиһиэҕин, хамсыыр да сэниэтэ суох этэ, онон уоһун иһигэр үөхсэ-үөхсэ таһырдьа хараҥа муннукка сыппахтаан баран утуйан хаалбыта.  Сарсыарда титирээн уһуктубута. Төбөтө дьап-дьалкыҥнас, сүрэҕэ бып-быллыгырас, нэһиилэ тыынан сурдургуур. Сэниэ-сээбэс мэлигир. Онуоха эбии Сантай иэдээнэ өйүттэн-санаатыттан арахпакка моһуоктаата. Онон, бэҕэһээҥи дьаабыбын хотун билбэтэр ханнык диэн, үлэлээн саллаҥныырыгар тиийдэ. Ол эрээри арыгыга өлөртөрбүт харамай үлэтэ туох өнүктээх буолсунуй, туппута барыта тосту-туора, оҥорбута барыта олуона буола сырытта. Ону көрөн хотун харабылларыгар:

—  Ити Кынтайгытын үүрэ охсуҥ, биһиги обществобытыгар чөл олох туругуруох тустаах, арыгы иһэр бобуллар диэн хаста этэр нааданый,— диэн бирикээстээтэ.

Харабыллар Кынтайга кэлэн эттилэр;

—  Хотун арыгылаабыккын билбит, эйиигин муус ураҕаһынан үүрэрбитигэр бирикээстээтэ. Хайыахпытый, баалаама, толорорбутугар тиийэбит.

—Со-руум-муҥум. Арыгыга доҕорум ааттаах Сантай үөрэппитэ. Кини кэбин кэбилэнэр буоллаҕым дии. Оо, эрдэ сүбэҕитин ылыммытым буоллар ньии. Өлүү аһын айахпар ылыам суоҕа буоллаҕа.

—  Кытаат, кытаат, Кынтай,-дэстилэр харабыллар.- Билигин ханна баҕарар чөл олох саҕаланна. Арыгылыыргын биллэхтэринэ, ким да үлэҕэ чугаһатыа суоҕа.

Ити ким туһунан кэпсээбитим өйдөнөр ини?

Туһаныллыбыт литература:

Макаров, Е. Ордугумсах / Е. Макаров – Үокүйэ. – Чурапчы : РИО «Саҥа олох». – С. 21.

 

ТУРААХ ТААТТАҔА КЭЛЭН КИҺИРГЭММИТ ЫРЫАТА

Икки хаччы хаччы аҥаарыгар

Саары чаккы1 атыылаһан, Дуомах-даамах үктэнним.

Үс хаччы хаччы аҥаарыгар Куорсубунай тумус атыылаһан, Дуух-даах буоллум.

Түөрт хаччы хаччы аҥаарыгар Эрэсиинскэй сиэркээлинэй

Таас харах атыылаһаммын, Турулус-тэрилис көрдүм.

Кытай омук кыыһын

Кыптыйын кыраһынын ыламмын Кынат оҥостоммун,

Кыпсык-хапсык дайбаатым.

Куур омук

Суруксутун куорсунун ылан

Сур-сар көттүм.

Үөскээбит сирим

Уркуускай куорат,

Бөлөхтөһөр сирим

Бөтөрбүүр куорат,

Өрүүр сирим

Өлүөхүмэ куорат,

Дьаарбайар сирим

Дьараслаап куорат,

Эбиэттиир сирим

Эдьигээн куорат,

Оонньуур сирим

Уобалас куорат,

Тохтуур сирим

Дьокуускай куорат.

Дойдубутуттан тураммын

Сур-сар көтөн,

Кыпсык-хапсык дайбаан —

«Көҕөрөр күөх муораттан

Эриэн баҕаны буламмын

Аһылык оҥостуом» — диэммин,

Ытыран истэхпинэ,

Күөх ыраахтааҕы кыыһа

Көлүдүөбэй Маайыска

Баарысна барахсан

Күүлэйдии сылдьан

Көрө түстэ,

Хахаардалаах баһын хамнатан,

Тоноҕостоох бэйэтэ нусхайан: —

«Тураах тойон,

Ханна суодуйдуҥ?

Солун дьылым

Чугаһаатаҕа дуу!» — диэн

Дорообо биэрдэ.

«Самнаҕай тойон,

Ханна саардыҥ?

Саҥа дьылым

Салалыннаҕа дуу!

Өтөн тойон,

Ханна өттүҥ? —

Үтүө дьыл

Үтүрээтэҕэ дуу!»

Көрө түстэ,

Күлэн кэбистэ.

Онтон саатаммын

Эриэн баҕабын

Мүччү тутан кэбистим.

Хоргуйан бараары гынаммын,

Хоолдьукпун тэлгэнэн

Сытан бараммын

Биир ый хонугар

Тугу даа буламмын

Аһаабат буоллум.

Дьокуускай куораты

Сураан кэлэммин

Миндиэмэннээх дьиэ үрдүгэр

Билсэн сырыттым,

Суут дьиэлэр үрдүлэринэн

Сур-сар көттүм.

Эппилиэттээх сарыннаах,

Куормалаах таҥастаах

Нуучча омугум

Тойонун улууһа

Чуоҕуһан таҕыстылар

Хахаардалаах бэргэһэлээх

Каһаак омуктар

Хантарыһан таҕыстылар:

«Тураах тойон,

Дорообо!» — диэтилэр,

Сонургуу көрдүлэр.

Арааһынай дьиэлэрин

Аттыгар түһэммин

Ас бытархайдаан сиэммин,

Тамылҕаннаах эбэм

Таатта үрэх

Бастыҥ баай ыалын

Аатын ааттаан кэлэммин,

Хара ынах хаһааһыгар

Хаҥнараҥнаан кэлэммин,

Хамыйыта таппытым;

Хара үөн сытарын

Харайан бараммын,

Харгыйан өлө сыһаммын

Халаачыкка холуйдум;

Эриэн ынах эргэтигэр

Эргичиннээн кэлэммин

Эрийэ тардан,

Эриэн үөн сытарын —

Эбиэттэнэн бараммын

Эриэхэҕэ холуйдум;

Чуоҕур ынах тобоҕор

Дуораҥнаан кэлэммин

Бурайа таппытым —

Чуоҕур үөн сытарын

Туһанан бараммын,

Токууккайга холуйдум!

 

Чурапчы оройуона, Кытаанах нэһилиэгэ, А.Т.Захарова тылыттан

А.Г.Федорова

 

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ:

Суорун Омоллоон: Айымньыларын уонна үлэлэрин толору хомуурунньуга; Дьокуускай: Т.6: Саха фольклора. – 2006. 416 с.

 

ХОЛЛОҔОС УОННА ДҮЛҮҤ

Былыр арай Холлоҕос уонна Дүлүҥ буолан сыыр үрдүгэр дьукаах олоорторо үһү.

Биирдэ Холлоҕос туран дьукааҕар эппит: «Доҕоор, Дүлүҥ, сырсыах эрэ сыыры таҥнары».

Дүлүҥ: «Ээ, үөдэн, миигин кытта хаһан тулуһаарыгын».

Холлоҕос: «Дүлүҥ эрэйдээх, киһиргэһиҥ диэн, миигин кэлэн эн хаһан куотуоҥуй, хата сырсыах».

Дүлүҥ: «Чэ, буоллун даҕаны, син куотуом. Эн бастаа».

Холлоҕос: «Чэ, сөп!» — диэбитинэн сыыры таҥнары ыстанан кээспит.

Дүлүҥ Холлоҕос кэнниттэн эмиэ ыытынан кээспит да, Холлоҕоһу сыыр ортотугар тиийэн хампы көтөн ааспыт үһү.

 

Мэнэ Хаҥалас оройуона, Баатара нэһилиэгэ, Посельскай Дмитрий тылыттан Г.Эргис суруйуута. Якутскай,1929.

Туһаныллыбыт литература:

Суорун Омоллоон: Айымньыларын уонна үлэлэрин 14 томнаах толору хомуурунньуга / Суорун Омоллоон; Дьокуускай. 2006.  Т.6: Саха фольклора. – 2006. 416 с.