В.Н. ГАВРИЛЬЕВА «УОТ ДЬУЛУСТААН» СЭҺЭНИГЭР УОЛ ОҔО УОБАРАҺА
УУС-УРАН ЫМПЫКТАР КӨМӨЛӨРҮНЭН АРЫЛЛЫЫТА
(В.Н.Протодьяконов сырдык аатыгар анаммыт «Литератураны таптааччылар» куонкуруска киирбит үлэ)
Бэйэтин кэмигэр социально-психологическай сэһэннэринэн, уус-уран ымпыктары дэлэйдик
туттарынан биллибит суруйааччы В. Гаврильева «УотДьулустаан» (1970 с.) сэһэнэ уустук, дириҥ ис
хоһоонноох. Бу айымньы философскай хабааннаах буоларын быһыытынан, уус-уран ымпыктар сүрүн герой Ньукуу уобараһын арыйарга, инники дьылҕатын сэрэйэн көрөргө улахан көмөлөөхтөр. Уус-уран ымпык диэн литература айымньытыгар мэтириэт, характер, сюжет ойуулааһыныгар
туттуллар бытархай элемени ааттыыллар. Онон, ырытыыбытыгар уол характерынарыйар, дьылҕатын ойуулуур уус-уран ымпыктары көрөбүт. Айымньыга «кэпсээн иһигэр кэпсээн» ньымаҕа эбэтэр интертекстуальнай киллэһиккэ майгынныыр «Уот Дьулустаан» олоҥхону
бэлиэтиибит. Бары билэрбит курдук, олоҥхоҕо Орто дойду дьахтарын Аллараа дойду бухатыырдара уордахтарына, Айыы бухатыыра көмөҕө кэлэр. Бу айымньыга Айыы бухатыыра Уот Дьулустаан ‒сүрүн герой Ньукуу бэйэтэ дии саныыбыт. Бу олоҥхоҕо кэпсэнэрин курдук, кини Айталыхотуну (ийэтин Ырыачайы) Аҥар Харах кинээстэн, балыксыт Бүөтүрдээхтэн, Сабыстай эмээхсинтэн быыһыы сатыырын, кинилэр утары охсуһарын туһунан кэпсэнэр. «Уот Дьулустаан» олоҥхо уол олоҕор көрсөр мэһэйдэрин, дьахтары быыһыы сатыырын ойуулуур диэн этиэхпитин сөп. Сэһэммит «Уот Дьулустаан» олоҥхо сюжетынан сүрүннээн салайтарар, ол эрээри биир туорааһыны бэлиэтиибит. Олоҥхоҕо Уот Дьулустаан Айталы- хотун өлбүтүгэр хараҕын уутунан тилиннэрэр диэн кэпсэнэр. Уол ийэтин быыһыырыгар элбэх харах уута түһүөхтээх диэн
сэрэйиллэр да буоллар, ол туолбат. Уот Дьулустаан (Ньукуу) ийэтин быыһыахтаах хараҕын уута тоҥон хаалбыт эбит. Бу ымпык уол ийэтин кыайан быһаабат диэн сэрэтэр буолуон сөп.
Уол ийэтин эмтиир баҕата күүстээх, баара- суоҕа биллибэт дойдуга көмө көрдүү айаҥҥа туруналлар. Уот Дьулустаан дойдутугар айаннаан иһэн Ньукуу ийэтин уһун суһуоҕун тостубут тиистэрдээх ньаалбаан тарааҕынан тарыыра кини өйүн сааһылыы, түмэ сатыырын кэрэһитэ
буолар. Ырыачай ыһылла сылдьар уһун суһуоҕа дьахтар да, киһи да быһыытынан эмтэрийбитин, кэхтэн эрэрин туоһулуур. Онон, Ньукуу ийэтин «төнүннэрэр» күүстээх санааны ылыммыта уол
быһаарыныылааҕын, дьулуурдааҕын этэр. Ону таһынан ийэтигэр кыһамньылаах сыһыана бу тарах көмөтүнэн көстөр. Уол ийэтигэр күүстээх тапталын, өйүнэн буккуллубут киһини бэйэтин да умнан туран бодьуустаһарын болҕомтолоох көрүүтэ- харайыыта дакаастыыр: итииргиэ диэн баттаҕын өрөрө, тымныы ууга былааты инчэтэн ийэтин төбөтүгэр тутара, аһын улахан өлүүтүн киниэхэ биэрэрэ уо.д.а.
Сэһэҥҥэ сүрүн символ- ымпык ‒ хап-хара тииҥ ‒ сүрүн герой Ньукууну кытта дьүөрэлэһэр, онтон хап-хара өҥө кини хараҥа олоҕун быһаарар. Уолчаан куһаҕан олохтон, «хараҥаттан» куотар баҕаттан кыһаллар, түбүгүрэр («как белка в колесе»). Бу түгэҥҥэ уол санаатын түһэрбэтэ, сырдыкка, кэрэҕэ дьулуһуута болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Төһө да тииҥ тииттэн тииккэ ойуоккалаатар, уйалаах тиитигэр төннө турарын курдук сүрүн герой атын дьон дьиэлэринэн сылдьан баран, төрөөбүт дьиэтигэр төннөөхтүүр. Тииҥ үчүгэйи эрэннэрэн, угуйан, батыһыннаран
баран, сүтэн хаалбытын курдук, Ньукуу ийэтигэр эрэннэрэн баран, эмиэ сүтэн хаалар буолуон сөп. Ол эрэн уолу эппит тылыгар турбат эбит диир сыыһа, айымньы түмүгэ аһаҕас, сабаҕалаан эрэ көрүллэр. Төһө да Ньукуу ыарыһах ийэтинээн иккиэйэх эрэ буоллаллар, син ыал, дьиэ кэргэн аатын ыла сырыттахтара… Дьиэ кэргэн, ыал символын быһыытынан ааҕыллар өтөхтөр, баҕар, сарсын, баҕар, өйүүн буору кытары буор буолан, сири кытары сир буолан олоччу симэлийиэхтэрэ.
Кинилэр дьиэ кэргэннэрэ хайа баҕарар түгэҥҥэ сир үрдүттэн сүтэн хаалыан сөптөөҕө саарбахтаммат. Сүрүн герой «өтөхтөр» сууллубаттарын гына кыһаллар.
Түмүктээн эттэххэ, айымньыга көстөр ымпыктар уол оҕо уобараһын арыйаллар, айымньы сюжетын хаамыытын тыктараллар уонна айымньыга буолуон сөптөөх түмүгү ыйаллар. Ол курдук, ньаалбаан тараах уол быһаарыныылааҕын, дьулуурдааҕын, ийэтигэр кыһамньылаахтык
сыһыаннаһарын туоһута буолар. Хап-хара тииҥ Ньукуу күүстээх санаалааҕын, олохтон тугу ылыан баҕарарын чопчу билэрин, онно эбии уол эргиллибэттии барарын көрдөрөр. Хайа баҕарар түгэҥҥэ сууллуох курдук өтөхтөр сүрүн герой дьиэ кэргэнин туругун бэлиэтэ; уол ийэтин быыһыахтаах хараҕын уутун кытта айымньы буолуон сөптөөх аһаҕас түмүгэ тыктарыллар. Онон, дьикти, таайтарыылаах суруйааччы Валентина Гаврильева «Уот Дьулустаан» сэһэнигэр уол оҕо уобараһын арыйарга, дьылҕатын сылыктыырга кистэммит уус- уран ымпыктар тирэх буолаллар.
Андросова Татьяна Лаврентьевна, М.К. Аммосов аатынан ХИБҮ Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн М-ЛНРФ-20 бөлөҕүн
магистрана. Билим салайааччы ‒ Васильева Т.Н., б.б.х, дассыан