1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (2 оценок, среднее: 5,00 из 5)
Загрузка...
787 просмотров

1966

Ахтылҕан                                         

     Ийэм миэхэ  кинигэ ааҕар

Мин Монастырева Анна Егоровна , 1966с. төрөөбүтүм. Барыта биэс бииргэ төрөөбүттэрбит.

Ийэм Монастырева Елена  Ильична Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрбит начальнай кылаас учуутала идэлээҕэ. Мин кыра эрдэхпиттэн интернатка баспытаатал этэ.

Бырааппынаан дьиэҕэ олорорбутунан сабаҕалаатахха кыһыҥҥы кэм буоллаҕа буолуо. Оһох ойоҕоһугар сиһин анньан кыра олоппоско олорон маамабыт кинигэ ааҕар. Биһиэхэҕэ… Буратино туһунан… билигин да маамам кэһиэхтээх соҕус хойуу куолаһын истэргэ дылыбын. Наһаа дьикти ааттаах дьоннор: Джузеппе, папа Карло, Пьеро, Мальвина… арааска да түбэһэллэр… тэбис тэҥҥэ куттанабыт, ыксыыбыт, Артамыан диэн ыты кутуругуттан тутан хайа хаспаҕар куотуоххун баҕараҕын. Хайдаҕа эбитэ буолла ол “хайа хаспаҕа” ?.. маамам тохтообокко ааҕа олоруон эрэ баҕарабын даҕаны… миин буһарар. Сотору- сотору туран миинин буккуйар… хортуоска хастаан кутар,  туус эбэр… аны лапса кутар… бу турдаҕа элбэҕиин… маамабыт миин буккуйар кэмигэр бырааппынаан кинигэбит ойуутун көрөбүт. Өҥө суох ол уруһуйдар харахпар билигин да көстөллөр. Сатаан аахпат кэмим эбит. Хас күн аахпытын өйдөөбөт эбиппин. Оҕо сааһым биир дьикти түгэнэ.

Ыарыйдахпытына маама мааннай хааһы буһарар, минньигэс да минньигэс. “Оҕом хааһытын сиэн баран утуйуо”- диэн күнүс утутар. «Утуйдахха киһи үтүөрэр»- диир. Ыалдьыбыт аҕай буолан күнүс утуйаҕын. Кырдьык- хордьук үтүөрэн уһуктаҕын.  Эмп иһэрдэн баран дьэҥкир кумааҕыга сууламмыт маҥан аһыы бороһуок  биэрэр. Аһыы эрээри минньигэс. Аны санаатахха аскорбинка эбит. Кумааҕытын салыыгын, ммм… Билигин санаатахпына оччотооҕу мааннай куруппа хомуогурар хайыыр, буһарарга соччото суох быһыылаах. Ол иһин абааһы көрөн буһарбат аһын ыалдьыбыт оҕотун манньалаан буһарар буолуон сөп эбит дии саныыбын.

 

Чаанньык оргуйдаҕына  Боккуойаҕа (паапабыт бииргэ төрөөбүт эдьиийэ ааҕы кытта биир тэлгэһэҕэ олоробут) тахсан этэбит. Оһох үрдүгэр ууран,  оһоҕу оттон баран улэлии барар буоллаҕа буолуо.  Оргуйбут чаанньыгы олох тыытыа суохтаахпыт. Кытаанах бобуу.  Биирдэ үлэтигэр барбатах күнүгэр, Боккуойаҕа тахсыбакка,  маҕаьыыҥҥа барбытын билэр буолан, уочаракка турар маамабытын булан сибигинэйэн чэй оргуйбутун эппиппит.  Уочаракка турар дьахталлары күллэрэн төннөн кэллэҕэ дии, хайыай…

                                        Октябренок, пионер, комсомол…

1977-78 үөрэх сыла буолуон сөп, бэһис кылаас. Кыһаллан- мүһэллэн сүүспүн түрдэһиннэрэн, уруучукабын кирэ олоробун. Оччотооҕу паарталар инники олорооччуларга намыһах, кылаас кэннин диэки үрдүүр эбит. Улахан уҥуохтаах оҕолор кэннигэр олорон эрдэхтэрэ. Ити кылаас оскуола муннугар турар буолан икки өттүнэн түннүктэрдээх тымныы кылаас этэ.

Биһиги саҕана бастакы кылааска оҕолору октябренокка ылаллара, Ленин сиэннэрэ — октябренок аатырарбыт, значок иилэллэрэ. «Мы- веселые ребята, мы — ребята октябрята, так назвали нас не зря — в честь победы Октября» диэн ырыалаах этибит.

Онтон үһүс кылааска муус устар 22- В.И.Ленин төрөөбүт  күнүгэр, күүстээх  талыыны  ааһан, пионер үрдүк аатын сүгэрбит. Өйдүүбүн ол күнү- саас, сылаас буолан, переменаҕа таһырдьа оонньуур этибит. Эккирэтиһэ оонньуу сылдьан, талаһаны сыыһа үктээн, чалбахха охтон түспүтүм. Уруок кэнниттэн пионерга киирии буолуохтааҕа, оттон мин саҥа пионерскай формам барыта бадараан! Учууталым Мария Прокопьевна мөхпүтэ, оттон дьүөгэм Биэрискэ миэхэ биир форма саппаас баар диэн, сүүрүүнэн кэлэн уларыттан барбыппыт. Андаҕар бөҕө этэн киирбиппит пионер кэккэтигэр. Сорохтор кэлин киирбиттэрэ. Хаалтыс иилинээри  баҕа баһаама. Ленин — эһэбит, дьиҥнээх эһэҕин эппэккин, Ленини эһэм диир дьиибэ кэм этэ.

Онтон 8 кылааска — хомсомуолга киирии долгуйуута. Тургутууга аан бастакынан киллэрбиттэрэ. Адамов Женя (Сымаай) ортоку олорорун, ыйытыы биэрбитин өйдүүбүн. Биир үктэтиилээх ыйытыы баара, ким эмит өйдүүрэ дуу — хомсомуол устаабыгар суох пууну дуу? Эбэтэр, холобур, «Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр хомсомуол тугунан көмөлөспүтэй?» диэҥҥэ «суох» диэхтээххин — хомсомуол 1918 сыллаахха төрүттэммитэ.

Итинник оччотооҕу оскуола оҕото сааһыгар сөптөөх тургутуулары ааһан, инники олоҕор бэлэмнээх тахсара. Кэм иннибитигэр сырдыкка ыҥырар сыдьаайар сулустаах этибит.

                                                                     Мария Габышева (Федулова),

Оскуолаҕа барбыт күнүм

1973 сыллаахха оскуола боруогун атыллаабыт күммүн умнубаппын. Тымныы, сиппэрэҥ ардахтаах күннэр этэ. Эдьиийим Шура, тоҥуо диэн кэтэрдээри халыҥ рейтузабын сууйан, оһох кэннигэр ыйаан баран түүн туран куурдаары эргитэн биэрэн утуйаахтаабатах этэ. Сарсыарда таһараа Настаа киирэ сылдьан ийэбиттэн: Кыыскар сон кэтэрдэҕин дуу, сибиитэрэ дуу,- диэн ыйыппыта. Кини Биэрискэтэ эмиэ бастакы кылааска киирэр. Иһинэн сибиитэрэ кэтэрдээри гынабын диэбитэ, мин сонунан барар буолбутум. Сибэккини кимтэн эрэ ылбыппыт- Даниловтар этэ дуу, оччолорго сибэкки олордор ыал элбэҕэ суоҕа.
Оскуолаҕа тиийэн баран соһуйбутум- оҕолор бары бэйэ- бэйэлэрин билсэллэр эбит, детсадка бииргэ сылдьыбыттар. Мин аҕыйах күн үөһээ детсадка сылдьыбытым. Биэрискэттэн ураты билэр оҕом суоҕа. Чобуолара, сытыылара сөхтөрбүтэ, салыннарбыта. Дэлэҕэ учууталбыт М рия Прокопьевна сөбүлээбит паартаҕытыгар олоруҥ диэбитигэр соҕотох даллайан туран хаалыам дуо? Тураан- туран баран Аммосов Вася аттыгар иллэҥ миэстэҕэ баран олорбутум. Элбэх оҕо баарын, бары бэйэ- бэйэлэрин үөрэ көрсөллөрүн сөхпүппүн умнубаппын. Хайдах маннык сытыы, саҥалаах оҕолор ортолоругар сылдьыах бэйэбиний диэх курдук санаабытым. Оскуолаҕа син бэлэмнээх курдук этим ээ.
Дьэ ол гынан баран эдьиийим Катя мин иннибинэ бастакы кылааһы бүтэрбит буолан, букубаары нойосуус билэрим туһалыахтааҕар мэһэй бөҕөнү оҥорбута. Аны мин айахтааҕы атыппат буолбутум, аанньа буолуо дуо, букубаар хас сирэйин нойосуус билэр?.. Учуутал, оҕону ыйытыан иннинэ куруук сэрэтэр буолбута: “Маша, этимэ”,”Федулова, саҥара олорума!” Бастакы кылаас оннук ааспыта. Сороҕун аһара билэбин, сороҕун саҥа оройдотобун. Минпрос хонтуруолунайа диэн кэлээччи, онно биир сыыһалаах буолан 4 сыана ылбытым. Онтум да “сэрии” диэн тылы “сэии” диэбиппин. Кыһыйбытым бэрдиттэн баччааҥҥа диэри өйдөөн хаалбыппын. Переменаҕа от күөҕэ өҥнөөх синньигэс тумустаах чаанньыкка оргуйбут үүт аҕалаллара улахан уолаттар. Биһигини өйүөлээх кэлиҥ дииллэрэ да, уон оҕолоох ыал ыччаттара, биһиги, хантан өйүөлэниэхпитий, кураанах кэлэрбит. Ону “кус курдук уу эрэ иһэҕит” диэн мөҕөллөр этэ.
Оскуолабыт кэннигэр библиотека баара, онно перемена быыһыгар сүүрэн тиийэн кинигэ уларсабыт. Мария Михайловна, оскуола библиотекара, аахпыт кинигэбитин кэпсэттэрэр этэ. Онно А.С.пушкины улуу нуучча поэта диэбитигэр мин ”тоҕоо, кини сахалыы суруйар дииЮ тоҕо оччоҕо нуучча диирий?” дии санаан төбөбүн сыспыппын өйдүүбүн. Тылбаас диэни хантан билиэмий…
Уонна “Герой- оҕолор” кинигэ туһунан… учуутал кыра оҕолор геройдуу быһыыларын кэпсээтэҕинэ испэр эмиэ сөпсөспөт санаа үөскүүрэ- сэттэлээх киһиэхэ 14-15-тээх оҕолор улахан дьон курдук көстөр этилэр.
Кыһын оскуолабыт наһаа да тымныы буолар этэ. Үтүлүкпүтүн устубаппыт, аны уот уһун кэмҥэ баран паартаҕа чүмэчи уураллара. Паарталарбыт былыргылыы модьу- таҕа оҥоһуулаах, лабыгырыыр хаппахтаах, ыскамыайката сирэйин кытта силлиһэ сылдьар, уруучука, чэрэниилэ уурар суолахтаах этилэр.
Сарсыарда 8.20 араадьыйаҕа “Пионерскай зорька” кэлэрэ, чугдаархай куоластаах кыысчаан “Дорообо, сандаарар саһарҕа” диэн ырыаны тардан кэбиһэрэ, ону кытта тэҥҥэ дьиэбитигэр туруу- олоруу, хамсаныы кытаанаҕа буолара. Дьэ итинник үөрэнэн саҕалаабытым.
Өрүү испэп ону- маны ырыта сатыырбын өйдүүбүн, аны өйдөөбөтөхпүн сатаан ыйыппакка мучумааннанарым. Улахан дьон наһаа көҥүллэр, туохтан да иҥнибэттэр, кимнтэн да ыйыппаттар диэн ымсыырарым, улаата охсуохпун баҕарарым. Туох идэлээх буолуохпун бу диэн билбэт этим, арай иккис кылааска өйтөн суруйууга “инженер буолуохпун баҕарабын” диэбитим. Тоҕо диэ – ити тылы олус сөбүлээбитим. Киһи да күлэр… Ойон хаалбыт дии орой- мэник оҕо сааһым, элэс гыммыт эбит эрчимнээх эдэр сааһым… Чанчыкпын кырыанан бэлиэтээн кырдьар саас чугаһыыр, эмэн саас элиэтиир. Суох, тохтоо, мин өссө эдэрбин, олохтон күн аайы оҕолуу үөрэбин!..

Сылаҥым – чаҕылхай өйдөбүлүм

1980 сыл, күһүн. Дириҥтэн от күөҕэ дьүһүннээх Урал матасыыкылынан айаннаан, араас алаастары ааһан, тоҕойдору туораан, Сылаҥҥа тиийдибит. Бииргэ үөрэнэр кыыспынаан, Вералыын – Биэрискэлиин бу аата 9-с кылааска нуучча тылын дириҥэтэн үөрэтэр кылааска үөрэнээри кэллибит. Манна эдьиийим Катя үөрэнэр буолан, син тугун-ханныгын удумаҕалатар этибит. Биэрискэ аҕата Михаил Петрович биһигини бастаан аймахтарыгар Иван, Маргарита Филипповтарга илтэ. Онно суунан-тараанан, аһаан-сиэн баран, биһигини интернакка илдьэн биэрдилэр.
Интернат диэн эргэ дьиэ эбит, таһыгар турар остолобуойдаах. Иһирдьэ киирэн кыргыттар хосторо диэн ыйан биэрбиттэригэр киирдибит, ким да суох эбит. 6 дуу 8 дуу орон турар, биһиги орон талан баран, малбытын тумбаҕа уурталаан, сааһыланныбыт.
Онтон арай икки уп-уһун кыргыттар киирэн кэллилэр, биирэ Шарапова Марина, урут биһиэхэ Дириҥҥэ үөрэнэ сылдьыбыт буолан биллибит. Арай кыргыттар олох нууччалыы саҥараллар, «здесь зеркала нет да» дэһэллэр, бэрт сытыытык-хотуутук тутталлар. Биһиги хайдах эрэ салынныбыт, барыта маннык нууччалыы саҥарар оҕолор кэллэхтэринэ кыайан туттарсыа суохпут дии санаатыбыт.
Онтон сыыйа кыргыттар кэлэн истилэр — Мугудайтан Пермякова Даша, Сивцева Уля, Мырылаттан Батарина Ира, Собакина Рая, Кытаанахтан Дьячковская Лариса, Потапова Лана, Таатта Уолбатыттан Рахлеева Лиза, Тарасова Шура. Киэһэ 6 чааска остолобуойга тахсан аһыыр үһүгүт диэн буолла. Остолобуойга алта аһыыр остуол баар эбит. Мин ас түҥэтэр окошкаҕа тиийдим, арай, биир миин иһэр тэриэлкэҕэ тобус толору хортуоппуй пюретын баһан биэрдэ повар. *Маны барытын дуо?* диэтим. Барытын диэн буолла. Кыргыттар биирдии оннук тэриэлкэ иннибитигэр уурунан баран аһаары олордохпутуна повар көрөн дьэ аймана түстэ – биирдии остуолга биирдии тэриэлкэ буолуохтаах эбит. Онно Попова Тина, Таатта кыыһа, Уляҕа *девочка, беги за маслом* диэтэ. Дьэ ити курдук аһаан, билсэн баран интернаппытыгар тахсан оҥостон утуйдубут.
Сылаҥҥа, оҕо сааспыт икки чаҕылхай сыла ааспыт сиригэр бастакы күммүт итинник ааспыта.
Оскуолаҕа тиийбиппитигэр 9 кылааска улуу нуучча тылын билиэн баҕалаах 34 оҕо Амматтан, Тааттаттан тиийэ мустубут этибит. Кылааска киирбит учууталга биирдии-биирдии туран, ааппытын, хантан кэлбиппитин этэбит. Онно Лариса куолаһа улаханын сөҕөрбүт – кып-кыра кыыс ойон тураат *Дьячковская Лариса, Кытанахская средняя школа!* диэн олус чуолкай, чугдаархай куолаһынан бэйэтин билиһиннэрэрэ. Учууталбыт, кылааспыт салайааччыта Галина Александровна Евсеева диэн бэрт намыын куоластаах учуутал – кылааска 25 эрэ оҕо хаалар, онон кытаанах тургутууну барыахтаахпытын эттэ. Син саамылаһан, сорох оҕо атын кылааска көһөн, үөрэнэн саҕалаатыбыт.
Интернат олоҕо син сэргэх этэ. Киэһэ аайы Монастырева Лена ырыатынан бигэтэн утуйарбыт. Дмитриева Саня диэн эмиэ наһаа үчүгэйдик ыллыыр кыыс баара. Оскуола, кылаас олоҕор кыттан истибит. Барабанова Мусялыын волейболга суруйтаран секцияҕа сылдьабыт, математика учуутала Парасковья Иннокентьевна ыытар. Оскуолаттан интернат син ыраах этэ, уруоктан кэлэн баран секцияҕа барыахпытын сороҕор сүрэҕэлдьиир этибит, оччоҕо биирбит хайаан да барыахха диирэ, оннук бэйэ-бэйэбитин өйөһөн сылдьарбыт.
Интернат сарсыардата «подъемтан» саҕаланар этэ. 7 чааска наҕыл куолас иһиллэр – ити Светлана Афанасьевна. Кини хоско киирэн биир-биир ааппытын ааттыы-ааттыы уһугуннарара: «Собакина Рая, тур. Филиппова Вера, тур, Сивцева Уля, тур». Иннокентий Левин уһугуннарар ньымата олох атын этэ, көрүдүөртэн айдаарбытынан, улаханнык саҥарбытынан киирэр үгэстээҕэ, кыргыттар хосторун аттыгар туран дьэ киириэм билигин диирэ. Туран быстыбатахпытына киирэн ороммутун илгиэлиир буолара. Кини суруйар идэлээх этэ, ыһыахха эбитэ дуу, Ираҕа оһуохай тылын суруйан биэрбитин өйдүүбүн. Суунар хоско уочарат буолар этэ, биир эрэ умывальник баара. Биирдэ, уочаракка тиксимээри, хараҥаҕа тумбабыттан тиис суунар пастабын, суоккабын ылаат, суунар сиргэ ыстанным. Хайы-сах онустар хас да кыыс тураллар эбит. Арай, миигин дьиктиргээбиттии көрөллөр. Өйдөөн көрбүтүм – пастам, суоккам оннугар соппуоскам баахсатын уонна хара суоккатын тутан тахсыбыппын (урут тюбиктаах баахсалар атыыланаллара).
Интернакка бырааһынньыктарга остолобуойга «праздничнай ужин» тэриллэр этэ, — хомпуот, сакалаат баар буолара. Аһылык иннинэ интернат сэбиэдиссэйэ уоттаах-төлөннөөх тыл этэр этэ, оччотооҕу кэм үгэһинэн. Өссө хайа эрэ каникулга дьиэбитигэр барбатахпыт, онно интернат завхоһа оҕонньор баарыттан сакалаат көрдүүр этибит. Ону кини «кыргыттар, кыайардар, кыһалҕаны билбэттэр» диэн ыллыы-ыллыы биэртэлиирин өйдүүбүн.
Кылааспытыгар комсорг Батарина Ира этэ. ПКО (первичная комсомольская организация) баар этибит, араас комсомольскай тэрээһиннэр, кэнсиэртэр, субботниктар буолаллара. 9 кылааска маайга хас да күн өрүүр буолбуппут. Ханна да барбаккыт диэбиттэрин үрдүнэн Вера, Нюта, мин буолан дойдулуурга быһаарыммыппыт. Кистээн уруок кэннэ сатыы түһүнэн кэбиспиппит. Кэлэрбитигэр эмиэ сатыы сылайан аҕай, түүн 12 чааска Сылаҥ ааркатыгар кэлбиппит. Сарсыныгар үөрэх, мин нэһиилэ туран барбытым. Онно ПКО отчетнай мунньаҕа буолуохтааҕа. Ира тугу этиэхпин сөбүй диэбитигэр мин биһигини ити баран кэлбиттэрэ сыыһа диэ диэччи буолбутум. Уонна мунньахха бостуой инньэ диэммин диэн кэмсиммитим – дьон ортотугар буруйданар куһаҕана сүр этэ.
Галина Александровна уруоктарын сөбүлүүрүм. Наҕыл куолаһынан оргууйдук саҥарара, киһи өйүгэр кииримтиэтик быһаарар, өйдөтөр этэ. Биирдэ биһигини дьиэтигэр ыҥырбыта. Уопсай дьиэҕэ олорор этэ. Онно чэй испиппит, кэпсэппиппит, кып-кыра телевизор баарын көрөн сөхпүппүт. Кылаас оҕолоругар араас тиэмэҕэ өйтөн суруйуу ыытара, вторникка икки уруок субуруччу өйтөн суруйуу буолара. Биир тэтэрээти бүтэрэр этим, тугу суруйарым буолла. Ол гынан баран Галина Александровна табатык, сөпкө суруйарга (грамотность) үөрэппитэ билиҥҥи идэбэр олус туһалаата. Кылаастан биирдии оҕону хаалларан «собеседование» ыытар үгэстээҕэ. Миигиттэн туох буолуохпун баҕарарбын ыйыппыта, уонна учуутал буоларбар саарбахтыырын эппитэ, — бэрээдэги кыайан ирдиэҥ суоҕа диэбитэ. Билбитэ буолуо, — биһиги 5-с кылаастарга уруок ааҕарга көмөлөһөр этибит, миэхэ биир уол түбэспитэ, үөрэҕэр мөлтөх этэ, арааһа сатаан быһаарбат быһыылааҕым.
Саха тылыгар Матрена Алексеевна Попова үөрэтэрин сэргиирим. Уруокка музыка ыытан баран дьарыктыыр этэ, аһаҕас сөллүүлээх кэпсээннэри ситэртэрэр этэ, арыый аныгылыы тыыннаах уруоктардаах буолара.
Физкультураҕа Вячеслав Николаевич үчүгэйдик үөрэтэрэ, тренерскайга киирдэхпитинэ остуолга төбөтүнэн таҥнары турар буолааччы.
Химияҕа Татьяна Гаврильевна диэн сымнаҕас, намыын баҕайы куоластаах, кылгас баттахтаах, киэҥ харахтаах кыраһыабай эдэр кыыс үөрэтэр этэ, күөл нөҥүө дьиэ тутта сылдьабыт диэбитигэр оччо ыраахтан хайдах кэлэрэ буолла дии санаабыппытын өйдүүбүн.
Физика уруогар Ульяна Николаевна – холку, сымнаҕас майгылаах учуутал үөрэтэрэ. Биирдэ уруокка киинэ көрдөрө олордоҕуна, хараҥанан туһанан библиотекаттан уларсыбыт кинигэбин кистээн ааҕа олордум. Ульяна Николаевна көрбүт эбит, холку баҕайытык: «Маша, кинигэҕин ууран кэбис, хараҥаҕа ааҕыма» диэбитэ.
Французскай тыл уруогар араас омук тылын үөрэппит оҕолор соһуйбуппут. Биһиги Дириҥҥэ 5-с кылаастан английскайы үөрэппиппит, сорох оҕолор немецтии үөрэммит этилэр. Онон саҥаттан үөрэтэр буолбуппут. Учууталбыт кыргыттар баттахпытын ыһарбытын сөбүлээбэт этэ, хайаан да хомуйтарара, сотору баанчыктаныаххытын баҕарбыккыт да иһин улаатан хаалаҥҥыт кыаллыа суоҕа диирэ.
Историяҕа Юрий Егорович үөрэтэрэ, үксүн Давыдов Колялыын кэпсэтэн, мөккүһэн ылалларын өйдөөн хаалбыппын.
… Сылаҥҥа маай кэлбитэ, сир-дойду көҕөрбүтэ, тупсубута. Биирдэ Монастырева Аанчык биһигини тугу эрэ көрдөрүөм диэн дьиэтигэр илдьибитэ. Арай дьиэтин таһыгар үүммүт талахтар тыллаары *бүөрдэммиттэр* этэ. Үөрбүппүт, оччолорго кыраттан да үөрэр, дьоллонор сааспыт буоллаҕа. Өссө Аанчыкка киирэн *Комсомольская правда* хаһыаттан аан бастаан Лыковтар (отшельниктар) дьиэ-кэргэттэрин туһунан аахпытым. Аанчык аахтарбыт ыстатыйаларын сэҥээрэн кэлиҥҥэ диэри ол дьон олохторун интэриэһиргээн ааҕарым.
Онус кылааһы 16 буолан бүтэрбиппит. Ханна үөрэнэ барары быһаарар түгэн тирээбитэ. Монастырева Аанчык кэлэн: «Хабаровскайга библиотекарь үөрэҕэр бараары үөр-сүүрүк көрдүүбүн, барсаҕын дуо?» диэбитигэр, кырдьык да, дии санаабытым. Дьоммун кытта сүбэлэһэн баран барсар буолбутум.
1983 сыл, от ыйын 13 күнүгэр Аанчыктыын Хабаровскай куоракка көппүппүт. Чурапчыга аэропортка миигин аҕам матасыыкылынан тиэйэн аҕалбыта – Аанчык ийэтинээн биһигини кэтэһэн тураллар этэ. Олус үчүгэй, күөх да күөх, кыраһыабай куоракка үөрэммиппит. Ылбыт идэбитинэн иккиэн үйэбит тухары үлэлээтибит. Үлэм киниискэтигэр биир эрэ идэ баар – библиотекарь. 32-с сылбын үлэлиибин. Билигин Мэҥэ-Хаҥалас улууһун И.М.Сосин аатынан Майа киин библиотекатыгар методистыыбын. Кэргэним Руслан Прокопьевич Дьокуускайга Саха национальнай оркестрын музыкана, «Кыл САХа» бөлөх солиһа. Икки оҕолоохпут, икки сиэннээхпит.
Олоҕум биир сырдык сурааһынын – Сылаҥҥа үөрэммит кэммин, бииргэ үөрэммит оҕолорбун куруук күндүтүк, кэрэтик саныыбын.
Олус үчүгэйдик үөрэммит, спорт бары көрүҥэр дэгиттэр, күрэхтэһии, олимпиада аайы учуутал барыта былдьаһар уоллара – Коля Давыдов-Николя. Өрүү биир тэҥ майгылаах, барыбытыттан хайдах эрэ олохтоох өйдөөх, дуоспуруннаах буолааччы. Хаарыан уол эдэр сааһыгар барбыта…
Бары предметтарга биир тэҥ үчүгэй, чиҥ билиилээх, оттомноох Полина, холку, номоҕон Аанчык – биир идэлээхтэрим; баһылыыр-көһүлүүр талааннаах Ирка; күлүүк, ырыаһыт ымыыбыт Райка; куруук бэһиэлэй, кэпсээннээх Тинка; аҕыйах саҥалаах, сэмэй Уля; сытыы-хотуу, дьаһайар-тэрийэр дьоҕурдаах Даша; спорду сэҥээрэр, дуоспуруннаах Муся; үөрүнньэҥ Маша, олохтоох буолан интернатчиктарга куруутун көмөлөһөр, абырыыр Клара, Лида, Настя, Троша, бэйэбин өйдүүр эрдэхпиттэн өйдөһөр-өйөһөр дьүөгэм – Биэрискэ. Умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт икки сыл мээнэҕэ ааспатахтара – элбэҕи билбитим, үгүскэ үөрэммитим. Барыгытыгар үгүс сылларга үөрүүлээх, чөл туруктаах олоҕу, сырдык ыралары, этэҥҥэ буолууну баҕарабын.

Мария Габышева (Федулова),
И.М.Сосин аатынан Мэҥэ-Хаҥалас улууһун киин библиотекатын методиһа, СР култууратын туйгуна, Майа с.

Абааһылаах өтөххө

1980 сыл сайын окко ЛТО-ҕа сылдьабыт. 8-с кылааска киирэр сайыммыт этэ. Бугулдьуттарбыт. Грузовой массыынанан сылдьабыт, кэбиһээччилэр биһигини үлэлиир сирбитигэр түһэрэн баран ааһа тураллар. Биһиги түһээт да үлэлээбэппит: сытабыт, тыл аахсабыт, быһах быраҕа оонньуубут. Ол сайын бары үлүһүйбүт оонньуубут этэ. Уолаттар бирэчииннэй быһахтаахтар.

                   
Кыргыттар ол оонньууга оҕустаран эмиэ быһах булуннубут. Сиргэ суруйан 30-40 см. диаметрдаах төгүрүк оҥорон ол иһигэр быраҕа оонньуубут. Хас биирдии тарбаххыттан туһаайан түһэрэҕин, ытыһын ортотуттан, кэннигинэн быраҕан түһэрэҕин. Усулуобуйата баһаам этэ. Бэркэ быраҕар буолбуппут. Ол да буоллар туран үлэлиибит. Эбиэккэ кыргыттар уот оттон чэй оргутабыт, торуой буһарабыт. Эбиэттээн баран өр сынньанабыт, соро5ор нухарыйан да ылабыт. Биирдэ уолаттарбыт муода кэпсэтиини кэпсэппиттэрин баһын- ата5ын уубут быыһынан истэн турдубут. Эмиэ да быһах, эмиэ да оһох, эмиэ да абааһы игин… Этэн көрбүппүтүн уолаттарбыт мэлдьэстилэр. “Сыырдаах» диэн абааһылаах өтөхтөөх үрэххэ үлэлии сылдьабыт. Өтөҕөр оннооҕор мас кэрдээччи нууччалар сатаан олорботохтор диэн бу сир чахчы илэ абааһылааҕын туоһута буолар кэпсээн баара. Ол кэпсэтии оннук ааста. Ол күн үлэлээтибит. Сарсыныгар уолаттарбыт массыынаттан түһээт, арай өтөх диэки түһэ турдулар. Биһиги тугу эрэ уорбалаан кэннилэриттэн эккирэттибит. Ситтэримээри түргэнник хаамаллар, кэннилэрин хайыһан көрөллөр да холдьохсубаттар. Биһиги көрбөт кэмнэригэр сиэлэн биэрэбит. Сэрэйбиппит курдук халдьаайыны дабайан өтөххө таҕыстылар. Ампаар дьиэ аана мунньар дуу охсор дуу көлүөһэтинэн баттатыллан турарын туора быраҕан куһаҕан баҕайытык хаахыр гына тыаһатан иһирдьэ киирэн эрдэхтэринэ кыргыттар олох саба сүүрэн тиийэн тэбис тэҥҥэ кииристибит. Куока диэн уолбут көмүлүөк оһох модьоҕотуттан быһаҕын ылан биллэрбэккэ сиэбигэр уктан кэбистэ. Киһи эрэ буоллар өтөх иһигэр тылга тииспэтибит. Ону- маны көрбүтэ- өҥөйбүтэ буолан баран үлэлии бардахпыт дии. Кэпсэтии дьэ буолла. Кырдьык абааһы туһунан кэпсэтэн баран Дабыыдап Куока түүн соҕотоҕун кэлэн быһах ууруох буолан сакалааттаспыт. Лааҕырбытыттан бу сир ама да быһалаабыт иһин балачча ыраах. Уонна от ыйын ортото син хараҥарар буолан эрэр кэмэ этэ. Лааҕыр утуйбутун кэннэ уолаттар сакалаат быһыытынан Куокаларын ыыппыттар.
Куока хорсуннук сананан тыанан быһа түһэн кэбиспит. Арай өтөҕөр тыаттан быһа тахсан кэлбитэ хайдах эрэ улахан баҕайытык кубарыйан турар үһү. Аһаҕас сир тыатааҕар сырдык буоллаҕа дии. Баттатыллыбыт аана хаачыгыраан аһыллыбытыгар иэнэ кэдэҥнээн ылбытын эппитэ. Быһаҕын анньаат эргиллибэккэ тахсан аанын сабан, баттатан баран лааҕырын диэки тэбэн кэбиспит. Биир тыаны ааһыыта уолаттарын саҥаларын истэн үөрэн баарын биллэрбит.
Ол аата уолаттар табаарыстарын ыытан баран бэйэлэрэ куттанан утары барбыттар. Иһиттин диэн улаханнык кэпсэтэ- кэпсэтэ хаампыттар. Куока да «син – биир утары кэлиэхтэрэ” диэн эрэмньилээх үһү. Наһаа да убаастаатыбыт, сөхтүбүт этэ Куоканы — хорсун санаатын, куттаҕаһа суоҕун.
Ити итинэн бүппэтэҕэ. Уһун ардах кэллэҕинэ дэриэбинэҕэ барабыт. Үөрүү бөҕөнөн грузовойбут кузовугар туран эрэ ырыанан айаннаан тиийэбит. Тыа суолунан иһэн хатыҥ сэбирдэхтэрин турута тыытабыт. Наташка диэн кыыспыт уолбут хорсун быһыытын дьонугар кэпсээн сэмэлэммит этэ. Хараҥа түүн абааһылаах сиргэ барабын диэн иһэр оҕо чыычаах да көтөн тахсар тыаһыттан араас буолуон сөп. Оччону истэн, уорбалаан баран баспытааталга этиэхтээх этигит диэн. Хата барыта этэҥҥэ ааспыта. Баспытааталбыт бэйэбититтэн эрэ аҕа эдэркээн кыыс тэҥҥэ сылдьар.

Үспүйүөннэр

Биир кэмҥэ тоҕо эрэ дьахтар буолан кубулуна сылдьыбыт Америка үспүйүөннэрин туһунан кэпсээннэр үөдүйэ сылдьыбыттара. Оннук кэпсээн саамай соһутара диэн эмиий хаатыгар рациятын кистии сылдьыбыт диэн түгэн этэ. Киэһээҥи борук- сорукка кэпсэнэр араас абааһылаах «түбэлтэлэри” кытта маннык кэпсээннэр олус интэриэһинэй этилэр. “Түбэлтэлэртэн” уратыта диэн улахан да дьон сибигинэһэ былаан кэпсэтэр кэпсээннэрэ буолара.
Ол курдук Чурапчыга дьахтар бырааһын туһунан кэпсээн үөдүйбүтэ. Эр киһи эрээри дьахтар буолан кубулуна сылдьыбыт! Соһуйуох иһин ким да билбэтэх! Милициялар тутан илдьибиттэр, рациянан түүн кэпсэтэр үһү диэн… Биһиги ону истэн баран тахсан киирэр сиргэ хайдах сылдьарын толкуйдаан бөҕө… Тутуллан барбыта эмиэ уоскутара…ол аата Америка биһигини кыайбат буоллаҕа.
Уопсайынан Америка немецтэр кэннилэриттэн саамай билэр өстөөхпүт этэ. Америка негрдарын аһынар этибит. Уулуссаҕа хоргуйан өлөөрү сытар дьоҥҥо ким да наадыйбатыттан абараҕын.
Онтон арааһа 6-7 кылааска сырыттахпытына Саманта Смит диэн кыыс Брежневка сурук суруйан Советскай Союзка ыҥырыллан кэлэ сылдьыбыта. «Артек” лааҕырга сылдьыбыта. Ол кыыс пионердар ортолоругар түспүт хаартыскалара сурунаал аайы тахсыбыттара. Атаҕастаммыт- баттаммыт уулуссаҕа сытар негрдартан ураты бэйэбит курдук күлэр- үөрэр оҕолор Америкаҕа эмиэ баалларын билбиппит буолуо.

                     Скакалка… Сыахай… Тойуу саахар

Биһиги: Наташка, Мааһынка буолан быанан скакалкалыыбыт, ыйааһыннаарыбыт буочукалаах ардах уутугар сиигитэбит. Бэйэтэ күрэхтэһии курдук оонньонор. Холобур 500-кэ тасхабыт диэн эрдэ үлэһэбит. «Тура тахсыы» диэн баар: ол аата олох сыыспакка эрдэттэн этиллибит төгүрүк сыыппараҕа тиийдэххэ ол сыыппара оччонон эбиллэн биэрэр. Улааттахпыт аайы тахсар сыыппара улаатан, ойорбут уустугуран иһэр этэ: холрбур, 200- кэ дылы кэннигинэн ойуу. Ол аата скакалканы кэннин диэки эрийэҕин. Хаска эрэ дылы кылыйыы, куобахтааһын, кириэстии… арааһа элбэх. Начальнайы бүтэрэрбит саҕана эрэһиинэ скакалкалар кэлбит курдук өйдүүбүн.
Күн аайы сыахайдаах оонньуубут: уруһуйдаммыт куукулалар. Таҥас бөҕө уруһуйданан кырыллар: үлэҕэ кэтэр, дьиэҕэ кэтэр, маҕаһыыҥҥа барарыгар – суол- суол таҥастаах. Санныгар иҥнэр гына чорбоҕор кумааҕы ордороҕун. Букатын сиэдэрэйдээн кэннилээх гына уруһуйдаан, төбөтө батар гына көхсүгэр сурааһынныы быһан оҥороҕун. Уруһуйдьут Мааһыҥкаҕа көрдөһөн саҥа сыахай ойуулатан ылаҕын. Открыткалары умса ууруллубут кинигэлэргэ кыбытан ааннаах, хостордоох дьиэ оҥоробут. Кумааҕынан кырыйан миэбэл: остуол, орон, дьыбаан, кириэһилэ — күнү быһа түбүгүрэбит. Дьэ дьиэбит сиэрэ ситэн эрдэҕинэ аһылыкка ыҥыраллар…
Сороҕор: «Дабаай, маҕаһыыннаах оонньуохха» — диэн буолар. Бородуукта маҕаһыына буолаары бадараанынан араас ас астыыбыт: кэтилиэт, булочка, бэрэски, коржик диэн тус- туспа куурда уурабыт. Бу барыта суолтан ырааппакка суол кытыытыгар астанар. Хаһан кууруор дылы маҕаһыыннаах оонньуур санаабыт ааһан хаалар.
Кырабытыгар диатез сордообут буолан быраатым биһигини хаһан да сакалаатынан, кэмпиэтинэн аһаппатахтара эрээри бирээнньик атыылаһаллар. Оҕо сааспыт бирээнньигэ икки хос хахтаах: ойуулаах тас хаҕа уонна дьэҥкирдиҥи хачыгырас ис суута. Ис суутун бырахпакка, көннөрөн ойуулаах кинигэ үрдүгэр уурдахха курдат көстөр, ону түһэрэн ылан уруһуйдуохха сөп. Сороҕор куһаҕан амтаннаах курсуйбут бирээнньик түбэһэр.
Саахар билиҥҥи рафинад курдук биир тэҥ буолбатах, кытаанахтык пресстэммит кирдээх үрүҥ дьүһүннээх. Улахан көһөҥөттөн түбэһиэх алдьатыллыбыты атыылаһаллар. Ону аналлаах чыскынан тойоллор. Паапа олорон эрэ быһах өнчөҕүнэн охсон алдьатар, онтуката тос- тос тыаһыыр. Анал чыскы баар. Балачча улаатан баран ол чыскынан бытарыппакка тойорго үөрэммитим. Ол тойуллубут саахары чэйгэ уган сиигирдэн баран сыыбырҕаччы обороҕун, хаста да сиигиттэххинэ биирдэ тииһин хотор. Арыылаах килиэпкин ыстыыгын онтон саахаргын ыстыыгын. Оннук туппутунан оонньуу ыстанаҕын. Хайаан да ким эрэ ыстатарга көрдөһөр.
Сарсыарда күөрчэх ытыйарга уга биһилэххэ охсуллар тыаһын истэҕин, сахалыы араадьыйа кэпсиир. Сороҕор киэһээ аһылыкка «Олохтоох биэрии» кэлэр. Үөрэ түһэллэр, сэргииллэр. Күһүн аайы паапа «Күрэххэ» барар. Куобах бөҕө аҕалар. Ампаары толору. Куобах миинэ иһэргэ атаҕын уҥуоҕунан туруупка оҥостон оборон иһэр минньигэс да буолар этэ.
Саҥа дьылга паапа тыаттан титирик аҕалар. Заал муннугар кириэстии атахтаан туруорар. Дьэ ону бааталаан киэргэтэллэр. Сыл аайы гирлянда өрөмүөннүүр, биир лаампата умайбат буолла да барыта умайбат. Бүтүн дьааһык оонньуур. Космонавтар, туорахтар, хордуон көмүс бөтүүктэр… уһун таас оҕуруолар… Улахан соҕус ынырыктык кылабачыйар сонноох, талах торуоскалаах Дед Моруостаах этибит. Анаан бадаарак биэрбэттэр быһыылаах.

 

Оччолорго батареята суох дьиэлэр түннүктэрэ чэҥ буолар. Уутун обортороору түннүк аннынан таҥас тэлгэтэллэр, ол уута түстүн диэн уһугун бытыылкаҕа угаллар. Дьиэ оттуллар кэмигэр ууллар быһыылаах, таҥаһын ыгаллар, ууну тоҕоллор. Элбэх ыал дьиэтин таһын хаарынан сыбыыллар. Арааһа улахан тымныыларга киэһэ түннүгү тас өттүнэн эргэ баата суорҕанынан сабаллар. Ол суорҕан анаан улахан балтыһах курдук маска тиириллибит буолар.

Киэргэнэбит

Тэлгэһэ аайы үүнэр чэрэниилэ күөх дьүһүннээх сибэкки эминньэхтэрин тууран, силбитинэн сыһыаран, тыҥырах оҥостобут. Уон тарбахпытын саратан наһаа мааны курдук үтүөмсүйэ түһэбит. Бу аҕыйах мүнүүтэлээх киэргэнии: силин куурда да эминньэхтэр тононон хаалаллар. Ситэ буһа илик дөлүһүөнү сапка тиһэн “оҕуруо» оҥостобут. Ньээм сибэккини тууран үүтүн илиигэр ыган баран үрдүгэр буору кутан баран ордугун үрэн кэбистэххэ бэртээхэй “мэҥ» буолар.
Кыһын дьиэҕэ ыаллаах оонньуурга стройматериал кубигын наскы иһигэр уган “хобулук» оҥостоҕун. Хобулуктаннын да “учуутал», «быраас», «бырадабыас» буола түһэҕин. Тоһурҕуурун истээри, атаххын араастаан сыыһа үктүү- үктүү, хаамп да хаамп буолаҕын. Маама чулкуларын төбөҕө кэттин да икки өттүгэр субуллан түспүт “суһуохтаннаҕын» ол. Аллараа өттүлэрин лентанан киэргэтэн, сотору- сотору кэннигэр эһэр үчүгэй да буолар этэ.

Бастакы кылааска

Күннээх, сылаас күн. Элбэх киһи мустубут. Ханна эрэ киллэрэ сатыылларын марылаччы ытыы- ытыы соһулла сылдьабын. Кэлин биллэхпинэ оскуолаҕа барбыт эбиппин. Кылааска кииримээри ытаан турбуппун. Саабыска диэн уоллуун ытааммыт, паапаларбыт, икки улахан киһи кылааска киирэн олорбуттар үһү. Ону өйдөөбөппүн. Эдьиийдэрим күлэллэр этэ. Саабыска биһиги дьолбутугар ону биир да одноклассник өйдөөбөт. Уоннааҕыта 10 сыл устата күлүүгэ сылдьыахпыт хааллаҕа. Улаатан үөрэх киһитэ буоллаҕым ол.


Саҥа тэтэрээти астахха бастакы страницатыгар туспа сылдьар оботтороонньо баар (урукку чэрэниилэнэн сурунар кэмтэн оҥоһуллара хаалан хаалбыт). Тэтэрээккин аһаҕын уонна ол оботтороонньону сиэн кэбиһэҕин… Тэтэрээккэ линейканан поля тардаҕын. Бэйэтэ туспа үлэ. Төһө эрэ сантиметр буолуохтаах диэн нуормалаах этэ.
Оонньуу- көр аргыстаах, оҕо сааһым тугэннэрин быстах – остох өйдүүрбүнэн суруйдум. Арай биир да кыыһырар- абарар киһи суох, ким да этиспэт- охсуспат, куруук күннээх халлааннаах , куруук сайын эбит оҕо сааһым. Хаһан да ким да хааччахтаабатах, буойбатах, быраабыла туруорбатах эбит дуу диэн соһуйа саныыбын билигин.

Телефон …


Биһиги оҕо эрдэхпитинэ телефоннаах ыал аҕыйах. Кэпсэтэргэ наадыйбыт барыта монтер Колялаахтан кэпсэтэр. Киирээти кытта истиэнэҕэ оҥоһуллубут полкаҕа турар хара телефонунан кэпсэтэллэр.
Идэлэрэ аат буолбут дьон бааллар. Дэриэбинэ барыта оҕолуун улахан киһилиин Почта Маарыйа, Киинэ Настаа, Монтер Коля, Молоко Гуоса дииллэр.
Монастырева А.Е.

Ийэм арыылаах үрүмэтэ

Федор.
Бииргэ төрөөбүт 9-бут. Детсадка старшай эрэ группаҕа сылдьыбытым, хонуктаах детсад этэ. Оскуолаҕа киирбит күммэр “Подарок первокласснику» диэни бэлэхтээбиттэрин өйдүүбүн, букварь биэрбиттэрэ, харандаас. Хаартыскаҕа түспүппүт.
Наар таһырдьа сэриилэһэ, сасыһа оонньуубут, дьиэҕэ пластилиннаан тахсабыт. Улаатан иһэн велосипедтыыбыт, футбол, хоккей. Оскуолаттан кэлээт мас кыстаат, киэһэ 5 чааска диэри хоккейдыыр этибит, уолаттар.
Оскуолаҕа Саҥа дьылга иккилии кумааҕынан пакет оҥорон илдьэр этибит подарокка. Онно уруһуйдуугун эбэтэр открытка сыһыараҕын. Оскуола ыһыаҕар сахалыы ас илдьэбит. Ийэм үрүмэни хатаран рулет оҥорон ыытар этэ, арыылаах үрүмэ диэни.
Оскуолаҕа улахан переменаҕа 13 харчыга эбиэттиир этибит. Менюну эрдэ таһаараллар, дьуһуурунайдар харчыны эрдэттэн переменаҕа хомуйаллар.
Лабыкта хомуйуутун лааҕырыгар сылдьыбытым. Куулга хаалыыр этибит. Ынах сииригэр хомуйабыт.
Кинигэни наһаа ааҕар этибит:”Сааскы дьыбардар», «Маарыкчаан ыччаттара», Манчаары туһунан. Кыргыттар ырыата, пожеланиета суруйун диэн песенник биэрэллэр. Биир эмит уол песенниктээх буолара, үксүн кыргыттарга баара.
Телевидение бастаан Ытык күөлүнэн тардыллар этэ. Сүгүн көстүбэт, дьон саҥата, дружба тыаһа тэҥҥэ иһиллэр этэ. Местнайга холбообуттарыгар дьэ үчүгэйдик көстүбүтэ.

1966: 1 комментарий

  1. Лена

    МАХТАЛ буоллун! О5о сааhым кэрэ кэмнэрин ейдеен-санаан кэллим! Барыта баар этэ мин устар олохпор…

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *