Табах

«Акаарылар эмсэхтэрэ — өйдөөхтөр үлүгэрдэрэ»

(Табах туһунан бэсиэдэ, викторина).

(«Читаем, учимся, играем» 2000 с. № 4, 2001 с. № 4 туһанылынна)

«Здоровье — это не только отсуствие болезни,

 но и состояние полного физического,

душевного и социального благополучия».

(ВОЗ — Всемирная организация здравоохранения.)

Аан дойду үрдүнэн учуонайдар этэллэринэн киһи доруобуйатыгар дьайаллар эбит: олох майгыта — 50-55% (образ жизни), тулалыыр эйгэ туруга — 20-25%, утумнааһын — 20%, доруобуйа — 10%.

Доруобуйа чөл туруктааҕын олох уһуна көрдөрөр. Доруобуйаҕа кыһаммат буоллахха — олох уһаабат.

Античнай эпохаҕа — олох уһуна 36 сыл этэ, орто үйэлэргэ — 40, XIX үйэ ортотугар — 48 сылга тиийбитэ, XX үйэ бүтүүтүгэр Россияҕа олох орто уһуна дьахталларга 71 сылга тэҥнэспитэ, эр дьоҥҥо 57 сыл. Бу Европаҕа саамай намыһах көрдөрүү. Ол тэҥэ эр киһи, дьахтар олох олоруу уһуна араастааһыыта Россияҕа эрэ баар суол. Бу эр дьон Россияҕа арыгы буруйунан эрдэ өлөллөрүттэн буолар: дэҥ-оһол, суол быһылаана, кырбаныы содуллара, араас ыарахан ыарыылары көрдөрбөккө иитиэхтээн илдьэ сылдьыы…

Саамай уһуннук Швейцарияҕа олороллор — 82,70 сыл,  японецтар  — 82,59  сыл. Исландия олохтоохторо — 82,36сыл.  Саамай кылгастык  Африка үгүс государстволарын  олохтоохторо олороллор – 39 – 45 сыл.

Киһи организма сөҕүмэр кистэлэҥ кыахтардаах. Ол да иһин киһи олох усулуобуйата тубустаҕын аайы уһуннук олоруохтаах. Ол туһунан Иван Петрович Павлов, Илья Ильич Мечников диэн улуу медиктэр, учуонайдар  саҕаттан суруллар, үөрэтиллэр.

ВОЗ этэринэн 45 саас — эдэр саас буолар (молодой), 45-59 саас — сиппит саас (зрелый), 60-74 — сааһырыы сыллара (пожилой), 75-89 — кырдьаҕас саас (старческий), онтон 90 саастарыттан ыла уһун үйэлээхтэргэ киирэллэр (долгожители).

Уһун үйэлээх Японецтар 88 сааһын туолбут эр киһини кырдьаҕас диэбэккэ — «сиппит рис сааһыгар» киирдэ дииллэр (возраст спелого риса).Хас биирдии киһи олоҕо — кини олоҕун майгытыттан быһаччы тутулуктаах. Манна киирэллэр: элбэх хамсаныылаах олох, сибиэһэй салгын, доруобай аһылык, сөпкө аһааһын, үтүө санаа, айымньылаах үлэ-хамнас. Бу учуонайдар үлэлэрин түмүктэрэ кимиэхэ да саҥа, сонун буолуохтара суоҕа гынан баран олох күн аайы бэйэтэ бигэргэтэр суоллара.

Физкультура киһи олоҕун уһатар кыахтааҕын Былыргы Египет фараоннара бэркэ билэллэрэ. Фараоннар оҥорор гимнастикаларын билигин аан дойду үрдүнэн элбэх киһи оҥорор. Билиҥҥи учуонайдар сөҕөллөр: түҥ былыргы быраастар киһи ис туругун, хамсаныы дьикти күүһүн сөпкө да өйдүүллэр эбит.

Билиҥҥи            учуонайдар      этэллэр:             физкультурнай  упражнениелар күн аайы көтүтүллүбэккэ биирдии чаас устата оҥоһуллар эрэ буоллахтарына муҥутуур туһаны биэрэллэр диэн. Эти-хааны эрэ эрчийэр тутах, мэйии эмиэ дьарыкка наадыйар. «Сүрэҕэ суох» мэйии түргэнник, эрдэ айгырыыр.

Врач Галина Шаталова этэр: «Надо радоваться каждому дню своей жизни, общению с друзьями и близкими, испытывать удовлетворение от работы на благо людей, заставлять работать свой мозг и свое тело, наслаждаться здоровой натуральной пищей — это и будет залогом долголетия».

Хас биирдии киһи бэйэтин баҕатынан, санаатын күүһүнэн доруобуйатын чэбдигирдэр, сайыннарар кыахтааҕын кытаанах тык өйдүөхтээх.

Үөрэхтээхтэр киһи доруобуйатыгар саамай күүстээхтик, алдьатардык табах, арыгы, наркотик дьайар диэн этэллэр.

Бастакы табаҕы оҕолор үгүстэрэ улар саастарыгар (подростковай) боруобалыыллар. Тоҕо табаҕы тардалларый?

— Оҕолортон ыйыталлар, оҕолор олорон эрэ эппиэттииллэр.

Социологическай чинчийиилэр кэпсииллэринэн улахан кыл аас үөрэнээччилэрэ: уолаттар 50%, кыргыттар 30% табах тардаллар, эбэтэр боруобалаан тарда сылдьыбыттар. Табах буортулааҕын оҕолор билбэт буолбатахтар, билэллэр.  Ол гынан баран аан дойду үрдүнэн оҕолор өйдөрүгэр- санааларыгар сигарета: оҕо саастан арахсыы, улаатыы бэлиэтэ буолар.

Буортута суох сигарета диэн суох. Табах буруота С витамины урусхаллыыр, онтон сылтаан атын витаминнар «үлэлэрэ» барыта атахтанар. Дьэ, оччоҕо тoҕo табах тардалларый?

Табах «кыра» (мягкий) наркотик буолан айманар санааны дьиксиниини, ытырыктатар санааны, дьайҕардар, суох оҥорор. Сылайбыт кэмҥэ киһи тонуһун күүһүрдэр, үрдэтэр. Мэйиигэ эндорфиннар («гормон счастья») үөскүүллэрэ түргэтиириттэн табахсыкка үчүгэй баҕайы чувство үөскүүр.  Дьон ол иһин табах тардар. Ол гынан баран табахсыт оргинизмын саппааһа сыыйа мөлтүүр, ол иһин мэйиилэрин стимуляциялыырга, ол үчүгэй чувстволарын эргитэн аҕалаары табахтарын элбэтэргэ күһэллэллэр. Устунан үлэни да, үчүгэй настроениены да табаҕа суох оҥорбот буолаллар.

Табахха ылларбыт киһи табаҕы быраҕара уустук. Наркологтар этэллэринэн никотинтан тутулук героинтан тутулуктан мөлтөҕө суох.

Табаҕы хаһааҥҥыттан тардар буолбуттарай? Кыратык историяҕа аралдьыйан ылыаҕын.

Европаҕа табаҕы Христофор Колумб Америкаттан аҕалбыта. Билбэт биэрэктэригэр түһэн баран Колумб уонна кини мотуруостара олохтоохтору көрбүттэрэ. Бу дьон тиистэригэр буруолуу сылдьар сэбирдэхтэри эрийэн илдьэ сылдьаллара. Испанецтар соһуйуохтарын иһин туземецтар сэбирдэх буруотугар чачайбакка истэригэр эҕирийэллэрэ. Европаҕа төннөрүгэр Колумб хас да табахсыт сордоохтору уонна хатарыллыбыт «тобакко» сэбирдэхтэрин илдьэ барбыта.

Сотору табах Францияҕа тиийбитэ. Испанияҕа посоллаан олорор Жан Нико королеватыгар Екатерина Медичигэ кэһиитин табах сэбирдэхтэрин уонна сиэмэтин аҕалбыта. Дьэ, бу француз араспаанньатыттан «никотин» диэн билигин киһи барыта билэр тыла үөскээбитэ. Никотин — табах саамай сүлүһүннээх компонена буолар. Ол гынан баран табахха никотин эрэ баар буолбатах. Табах буруотун састаабыгар 6000 араас холбоһук киирэр, онтон 30-та сүһүрдэр компоненнар (натуральнай дьааттар).

Сылтан сыл аайы табах Европа устун тарҕанан барбыта. Ол саҕана табаҕы эмтээх отторго киллэрбиттэрэ. Табах буруотуттан куттанан куһаҕан тыыннар, ыарыылар дьиэҕэ киирбэттэр дииллэрэ. Тирии баастарын кытта буруонан ыһааран эмтии сатыыллара. Ол гынан баран сотору таҥара үлэһиттэрэ, сорох сирдэргэ официальнай былаас табаҕы утары туруммуттара. Холобур, Италияҕа 5 табахтаабыт манааҕы атыттарга үөрэх буоллун диэн тыыннаахтыы манастыыр истиэнэтигэр тууйан кэбиспиттэрэ.

Англияҕа Елизавета I ыйааҕынан табахсыттары уоруйахтары кытта тэҥнээбиттэрэ уонна моонньуларыттан быалаан баран улаханнык хаһыытаан буруйдарын этэ-этэ куорат  уулуссаларынан хаамтараллара.

Россияҕа ыраахтааҕы Михаил Федорович кэмигэр табахтааһыҥҥа бастаан түбэспиттэри баалкынан охсон накаастыыллара, иккиһин түбэстэхтэринэ — муннуларын эбэтэр кулгаахтарын быһаллара.  Онтон 1634 сыллаахха Москваны барытын кэриэтэ сиэбит улахан баһаар кэнниттэн табахтааһын бобуллубута. Түбэспиттэри өлөрүллэр куттал күүтэрэ.

Михаил Федорович уола Алексей Михайлович ыраахтааҕылаан олордоҕуна 1649 с. тахсыбыт анал докумуонунан табахтааҕа биллибит киһини пыткалаан да туран хантан, кимтэн ылбытын билиннэрэргэ. Табаҕынан эргинээччилэри таһыйан баран ыраах сыылкаҕа ыытарга диэн уураахтаммыта.  Россия ол курдук олорбута.

Дьэ, онтон табаҕы көмүскэһэр, тарҕатар ыраахтааҕы баар буолбута. Ол улуу Петр I этэ. Дойду кураанах казнатын харчылыырга ыраахтааҕы икки бэрт чэпчэки суолу тобулбутун бары билэҕит: арыгынан эргинии уонна табаҕынан эргинии. Суостаах ыраахтааҕы күүһүнэн өттөйөн, бардамынан ыган- түүрэн боярдары арыгы иһэргэ, табах тардарга үөрэппитэ. Россияҕа бастакы табах фабрикалара оноһуллубуттара. Дьэ, ити курдук табах Россияҕа тарҕаммыта.

Киһи-аймах XX үйэҕэ сытайан туран доруобуйатын буортулуурга, үйэтин кылгатарга туруммута. Саамай элбэх сигаретаны Кытай, США уонна Великобритания оҥорон таһаарар, эргинэр. Сылтан сыл аайы бу дойдулар экспортыыр дойдулара элбээн иһэр.

Социологическай чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн баай-талым олохтоох дойдулар табахтыыллара, арыгылыыллара сылтан-сыл кыччаан иһэр. Онтон дьаданы дойдулар олохтоохторо олохторун, доруобуйаларын харчы төлөөн туран табахха, арыгыга, наркотикка сүүйтэрэллэр.  Россияҕа 15 сааһыттан үөһээ  эр дьон 60%, дьахталлар 23% табах тардаллар.

Биһиги олохпут таһыма, ис культурабыт намыһах буолан, оннооҕор салайааччы арыгы иһэригэр. табах тардарыгар болҕомтобутун уурбаппыт. Онтон  оҕолоор, омук сирдэригэр, холобур, Америкаҕа, Англияҕа да буоллун, ордук уолаттар «карьера оностуохпут», политик буолуохпут», «улахан финансовай магнат буолуом», бэйэм бас билэр фирмабын тэрийиэм» диэн оскуолаҕа үөрэниэхтэриттэн былааннаналлар уонна төһө кыалларынан бэрээдэги кэспэккэ буолаллар. Toҕo?

Америкаҕа штат губернаторын дуу; дойду президенин дуу талалларыгар кандидат туһунан хаһыаттар, сурунааллар, телевидение, радио тугу билэрин, тугу булбутун барытын кэпсиир. Бу кандидат 12 саастааҕар хайа эрэ оҕолор лааҕырдарыгар сылдьан табах тардан түбэспитэ, арыгы иһэн баран массыына ыытан эдэр сааһыгар полицейскай протоколга бэлиэтэммитэ барыта ахтыллар. Дьэ, бу түбэлтэҕэ быыбардааччылар куоластарын атын киһиэхэ биэриэхтэрэ диэн куттаналлар, сэрэнэллэр. Өр сыллаах үөрэх, үлэ түмүгэ суох хааллаҕа ол. Ол да иһин сайдыылаах дойдуларга оҕо эрдэхтэриттэн олоххо толкуйдаахтык, былааннаахтык сыһыаннаһаллар. Киһиэхэ олох, чэгиэн доруобуйа биирдэ эрэ бэриллэрин бэркэ өйдүүллэр.

Сайдыылаах омуктарга арыгы испэт, табах тардыбат буолуу моднай; арыгыһыт, табахсыт дьону сэнииллэр, үлэҕэ да ылымыахтарын сөп. Анал сокуоннар бааллар: дьон сылдьар сиригэр табах тардыы иһин штраф араас көрүҥнэрэ. 21 саастарыгар дылы общественнай сиргэ арыгы иһэллэрэ бобуллар о.д.а.

Мин эһиэхэ эндорфиннар тустарынан эппитим. Бу киһини дуоһутар, үөрдэр гормоннары дьиҥэр табаҕа да суох организм бэйэтэ оҥорон таһаарар эбит. Ол сүбэтэ биир — күүстээх физическай хамсаныы. Салгыҥҥа үлэ-хамнас, сүүрүү-көтүү. Ол да иһин тыаҕа олорон үлэлии-хамсыы, кэлэ-бара сылдьар кырдьаҕастар дьиэҕэ хааттарбыт куоракка олорор  үөлээннээхтэринээҕэр быдан чэбдиктэр, эдэрдэр, аҕыйахтык ыалдьаллар.  Онтон спордунан дьарыктанар оҕо киһи төһө да дьарык түмүгэр сылайбытын иһин кыыһырбат, абарбат. Кини дууһатыгар дуоһуйуу, бэйэнэн астыныы уйаланар. Ол эндорфиннар үлэлэрин түмүгэ.

Табахтан элбэх ыарыы дириҥиирин, үтүөрүөх да буоллаҕына уһуурун билэргит буолуо дии саныыбыт. Табахсыт бэйэтигэр эрэ буортулуур буолбатах. Кыһалҕаттан, күһэйиллэн табахтааһын диэн баар? Ол тугуй? (оҕолортон ыйытар).

Ол аата табахсыта суох киһи үлэтигэр дуу, дьиэҕэ дуу, уулуссаҕа дуу, массыына иһигэр дуу табах тардар киһи аттыгар сылдьан табах буруотун эҕирийиитэ буолар. Табах буруотугар 6000 сүһүрдэр компонент баар диэн эппитим дии. Ол аата табахсыт киһи собус-соруйан атын дьону сүһүрдэр, соруйан куһаҕаны оҥорор буолан тахсар. Табах рекламата элбэх этэ. Бу кэнники телевизорынан рекламалыыры боппуттара. Онтон реклама атын көрүҥнэрэ син- биир бааллар.

Өр сылларга «Мальборо» сигаретаны рекламалаабыт Лорн Латч — тыҥа рагыттан өлбүтэ.

Бэйэтин кэмигэр Америкаҕа биллибит киинэ артыыһа Юл Бриннер тыҥа рагыттан 1985 сыллаахха өлөөрү сытан, нэһиилэ хардьыгынаан, сыыгынаан бэстилиэнэй тылын эппитин Америка телевидениетын бары каналлара артыыс өлбүтүн кэннэ көрдөрбүттэрэ. Артыыс эппитэ: «Билигин, мин өлөн бараммын эһиэхэ тыыннаахтарга анаан биири этэбин: табаҕы тардымаҥ. Мин табах тардан саҕалаабатаҕым  буоллар рак буолуом суоҕа этэ диэн билигин чахчы итэҕэйэн этэбин».

Онтон нуучча улуу бырааһа, ученайа Сергей Петрович Боткин баара суоҕа 57 сааһыгар ыалдьан өлөөрү сылдьан, наһаа курутуйан, кыһыйан эппитэ үһү: табахсыта суоҕум буоллар 10-15 сыл олоҕум уһуо этэ диэн. Кини эдэр сааһыгар табахха ылларан баран сааһыран, табах куһаҕанын билэн баран табаҕын сатаан бырахпатах эбит.

Табахтыах иннинэ толкуйдаан. Toҕo сааһырбыт эбэтэр төрүөхтэриттэн ыарыһах дьон олохторун чэбдигирдэ сатыылларый?  Онтон сорохтор атыылаһан ыла-ыла соруйан олохторун кыччата сатыылларый?  Саҕалыыр чэпчэки, быраҕар ыарахан. Онон төрүт да саҕалаабат ордук. Бэйэн доруобуйаҕын, чугас  дьонун доруобуйатын харыстаа!

Викторина

Тэринии: кылааһы бытархай иккилии- үстүү киһилээх хамаандаларга араарыахха сөп. Соҕотохтуу да оонньуохтарын сөп. Хамаандаҕа үс араас өҥнөөх фишка бэриллэр. Сөптөөх хоруйу саҥата суох  өҥнөөх фишканан көрдөрөллөр. Сөп хоруй иһин фишка – очко ылан иһэллэр)

1. При каком царе за курение табака — «дьявольского зелья” — в России секли кнутом, рвали ноздри и ссылали в Сибирь?

—  При Петре I.

+  При царе Алексее Михайловиче.

—  При Николае II.

2. В XIX веке в Петербурге запрещалось курить на улице. Нарушителей порядка строго штрафовали. Кто выступал инициатором запрета на курение при прогулках пешком, так и в экипажах? Почему?

—              Медики, потому что курение вредно для здоровья.

—              Жандармы, потому что им приходится арестовывать  виновных.

+             Пожарные, потому что им приходилось тушить десятки  больших пожаров, когда пламя уничтожало целые  кварталы: дома, мосты, ограды и даже тротуары.

3. Классики мировой литературы не раз обращались к теме «Первой затяжки» своих геров. Николенька из повести JI.H. Толстого вспоминает: «Едва я успел упасть на диван, как почувствовал такую тошноту, такую слабость, мне показалось, что я умираю». Из какой повести JI.H. Толстого отрывок.

—              «Детство».

—              «Отрочество».

+             «Юность».

4. Какой известный американский писатель, подаривший миру увлекательные рассказы и повести, невесело шутил: «Ничего нет легче, чем бросить курить, — я сам это делал сотни раз»?

+             Марк Твен.

—              Иван Бунин.

—              Джек Лондон.

5. Родина табака:

—              Южная Африка.

+             Южная Америка.

—              Южный полюс.

6. Колумб в 1402 г. высадился на побережье Кубы и увидел аборигенов с дымящейся травой, употребляемой для курения, которую они называли:

—              Папиросо.

—              Самокрутко.

+             Сигаро.

7. Кто обнаружил в табаке никотин.

+             Жан Нико.

—              Жан Жак Руссо.

—              Жан Поль Бельмондо.

8. Екатерина Медичи использовала нюхательный табак как лекарственное средство от…

—              Насморка.

+             Мигрени.

—              Простуды.

9. В какой стране табак в XVI веке был объявлен «забавой дьявола»?

—              В Испании.

+             В Италии.

—              В Бразилии.

10. Книга, написанная английским королем Яковом I в 1604 г. называется.

+             О вреде табака.

—              О пользе курения.

—              Об истории трубки.

11. Большие дозы наркотика воздействуют на организм подобно…

—              Мышьяку.

—              Синильной кислоте.

+             Кураре.

12. Кого называют «Курильщиками поневоле».

—              Тех, кто заставляют курить принудительно.

—              Тех, кто курит в тюрьме.

+             Тех, кто находится в обществе курящих.

 

Профилактика прежде всего

Список литературы:

1. Бабенко С. Оградить от беды: опыт работы библиотек России с темой «Наркомания»//Библиотека. — 2000. — «№ 5. — с. 47-48.
2. Грушецкая Т. Нет — алкоголизму, курению и наркотикам: сценарий-шоу для старшеклассников// Воспитание школьников.
3. Давыдова Н.Д., Коновалева О.В. На краю пропасти не окажись!: библиогр. список из период, изд. по проблемам наркомании//Библиотека. — 2000. — № 6. — с. 53-54.
4. Жовнерчак Н. Наваждение века, или Откровенные письма: сценарий//Учительская газ. — 1999. — №33. — с. 16-17.
5. Некрасова JI., Гусамова Г. Предостеречь от дурмана//Библиотека. — 2000. — № 4. — с. 55.
6. Захаров Ю.А. Попытка вернуться к нормальной жизни//Воспитание школьников. — 2000. — № 7. — с. 35-37.
7. Савельева М. Знай закон смолоду//Библиотека. — 1999. — №5. -с. 66-67.

Ытык – Күөл, 2004 с.