1968

Ынахтарбын ахтан ытыыр этим

Харбалаахха Төрүт сайылыкка 7 кылааһы бүтэрэр сайыммар үлэ-сынньалаҥ лааҕырыгар үлэлии барбытым. Иккилии кыыска сүүрбэ түөрт ынаҕы туттаран кэбиспиттэрэ. «Сатаа-сатаама» ынах ыан муҥнаммытым. Оччолорго ынах диэҥҥэ чугаһаабатах оҕо «Ёлочка» аппараатынан туттарга үөрэммитим. Кыралаан сымнаҕас эмиийдээх ынахтары ыабытым. 6 кылааска Чымынаайыга хаппыыста лааҕырыгар сыыс от үргээн А.В.Поповтан хайҕанар этим. 5 кылааска Чөркөөххө пришкольнай учаастакка сибэккилэргэ, араас үүнээйилэргэ уу кутарым. 8-9 кылаастарга Дагдаайы сайылыкка лааҕыр кыргыттара ынах ыан хамнас аахсан үөрүүбүт үрдэ суоҕа. ЛТОҕа сылдьан, ынах сүөһүнү олус сөбүлээбитим. Киһи курдук араас майгылаахтарын билбитим. Киһилии сыһыаннастахха, наар имэрийэ-томоруйа сырыттахха, эрэллээх доҕоттор. Ынахтарбын ахтан ытыыр этим. Ыам кэмигэр аан аттыгар кэлэн тураллар. Аан бастаан кырдьаҕастара, кэнники эдэрдэр киирэллэр.Аны өҥүрүк куйааска саахтаах кутуруктарынан сирэйгэр «палк» гыннаралларыттан саҕа кыһыылаах суоҕа. Сорох тэбиик ынахтары кыаһылаан баран ыырым.Сарсыардааҥҥы, күнүскү, киэһээҥҥи ыамнары көтүппэккин. Уот бардаҕына илиигинэн ыыргар тиийэҕин. Баспытааталбыт тимир хаппаҕы тыаһатан уһугуннарааччы. Аппарааппытын сууйар да этибит. Саах күрдьэрбит.Муостаҕа саахтатымаары биэдэрэ тоһуйан турарым.Аны уотурба бэлэмнээн аһатабыт. Үлэбит хара баһаам буолара. Аспытын бэйэбит астанарбыт. Нэдиэлэҕэ биирдэ сайылыктан дэриэбинэҕэ «таансылыы» диэн сатыы баран кэлэрбит. Улахан кылаастарга үлэлээбит кэммэр «Социалистическай куоталаһыы ударнига» буолан, харчынан бириэмийэлэммитим.Ооньуур солобут суоҕа.Сылайан утуйан хааларым. Онус кылаас кэнниттэн «оскуола-производство-үрдүк үөрэх» баартыйа ыйыытынан ыанньыксыттаан баран үрдүк үөрэххэ туттарсан киирбитим. Үлэттэн толлубат, эрдэ турар, күннээҕи эрэсиимин тутуһар, тоҕус чааска утуйар үгэстэммитим. Кыра эрдэхпиттэн хара үлэҕэ үөрэммит буолан, күүстээх баабый аатырбытым. Үлэ баар дьол! Олоҕум суолунан ЛТОну санааммын, 20 сыл устата сайыҥҥы «Умсулҕан» лааҕыры үлэлэтэбин. Билигин хара үлэтэ аҕыйах, өй үлэтэ элбэх.
Сандаара кэпсээбитин хайдах баарынан суруйда Чаачар. Ийэм 1968 сыллаах.

Егоров Толя Николаевич. Бүлүү, Тыымпы

Мууһу салааһын
Бүгүн дьиэбит иһэ түптэ түрүлүөн. Кыра уол муус киллэрэ сылдьан мууһу салаан тыла сыстан, аймалҕан бөҕө. Тоҕо оҕо барыта итинник гынара буолуой? Биир эмит өйдөөх ити теманы ылан тырыта – хайыта тыытан, ырытан, тоҕо итинник буоларын ыраас мууска ууран (мууска буолан, чэ, буоллун) дакаастаан научнай үлэ суруйара буоллар кырата Нобелевскай бириэмийэ лаурета буолуо этэ. Оҕо сырыттахха ити түгэн барыбытын таарыйан аастаҕа. Миигин эмиэ тумнубатаҕа. Фантазиялаах оҕолор гиэннэрэ отой атын — ким эрэ сүгэни салаан дьиэҕэ сүгэлээх киирдэҕэ, ким эрэ салаасканы тиэрэ тутан, онно тылын сыһыаран салаасканы туора уобан кэллэҕэ. Миэнэ классика, күлүүскэ тылбынан түспүтүм. Саас сааһынан сааһылаан кэпсээтэххэ дьэ маннык.

Кыра кылааспын. Биир үтүө күн эрдэ үөрэнэн бүттүбүт. Сүүрэр, хаамар икки ардынан дьиэбэр элэстэнэн кэллим. Бэҕэһээ пластилинынан саллаат бөҕө оҥостубутум, онон оонньуур баҕа баһаам. Кэлбитим, дьиэм, омуннаабакка эттэххэ, ыт баһын саҕа күлүүһүнэн ыбылы хатанан турар эбит. Тоҕо хатаабыттара эбитэ буолла. Бу үйэҕэ дылы үөттүрэҕинэн баттаттылар да бүтэр этэ. Ол саҕана эдьиийим, убайдарым суохтар. Хампаҕа үөрэнэ сылдьаллара дуу. Чэ, буоллун, ону чуолкайданыллыа. Дьоммун кэтэһэбин, биллибэттэр. Туох тэһэ кэйбитэ эбитэ буолла. Күүлэ муннугар дьааһык турар, ону хаба тардан ыллым, салҕанным, уонна тылбынан били ыт баһын саҕа күлүүспүн салаан ньэмээртим. Дьэ, доҕоттоор, тылым хам сыстан хаалла. Хамсыыр кыах суох, саҥарар кыах суох. Саҥа таһаарбакка сыҥырҕаан ытыыбын. Хараҕым кырыытынан уулусса диэкки көрөбүн, дьонум кэлэллэрин эрэнэ күүтэбин. Туох да биллибэт, ыксал буолла. Арай иһиттэхпинэ киһи хаамара иһиллэр. Оо, онно үөрдэхпиэн. Аҕам саҥата – оо, бу урааҥхай, диэтэ. Ити улаханнык бэркиһээтэҕинэ туттар тыла этэ, ол аата мөҕүллэр буолбуппун дии саныыгын. Туох үөнү оҥорбуккун, оҥоро сылдьаргын, оҥоруохтааххын, барытын билинэр аатыгар бараҕын… Аҕам тула хаама сылдьан көрдө, иһиттэ, балаһыанньаны быһаарда быһыылаах. Саҕабыттан ыллааааа… уонна тоҕо тардан кэбистэ. Тылым аҥаара күлүүскэ хаалла быһыылаах. Хаан – сиин, сыыҥ – сыраан, ытаан маккырааһын. Уонна хайдах гыныай, эбиэттээн баран үлэтигэр барыахтаах буоллаҕа дии. Ону баара дьиэтигэр киирэр кыаҕа суох. Күлүүһүгэр бүтүн киһи ыйанан тэйгэйэн турар буоллаҕа. Ол күн баҕас ийэбиттэн тоҕо мөҕүллүбүтэ.

Оҕо сааһым биир күнүттэн
Үөрэх дьыла бүтэн, сайын кэлэн, үтүө да күннэр үүннүлэр. Таһырдьаттан киирбэппит. Нэһиилэ, сүр ыксалынан аһыы түһээт, таһырдьа ыстанабыт. Бытархай дьоммут, начаалынай кылаас оҕолоробут. Дьэ биир үтүө күн ааттаах атаспар аппын миинэн оонньуу ыстаннардым. Онтон бары кыра сылдьан мас аттаах инигит. Талаҕы ылан миинниҥ да сүрдээх ахсым ат буола түстэҕэ дии ол. Мин атым быалаах, туһахтаах. Аата Ураанньык диэн. Бастаан миинэрбэр мөхсөр иҥинниир. Сиргэмсэҕэ диэн сүрдээх. Сороҕор быраҕаары хаайар. Дьэ итинник, онтон – мантан сиргэнэн, хаста да бырахтаран, ол эрэн хата куоттарбакка табаарыспар син мучумааннанан тиийдим. Аппын баҕанаҕа баайан дьиэҕэ көтөн түстүм. Табаарыһым биир сыл аҕа, тойонум. Саҥа туран аһыы олорор эбит. Киһим аһаан бүтэрин кэтэһэ таарыйа кинигэ ылан ойууларын көрөбүн. Ийэтэ библиотекарь, онон кинигэ арааһа буолунай.
Тойонум аһаан бүтэн, таһырдьа тахсан бүгүн тугу гынабыт диэн былааннааһын буолла. Уопсай сүбэннэн сэриилэһиэххэ диэн буолла. Ол кэмҥэ саамай сөбүлээн көрбүт киинэбит “Неуловимые мстители”. Мин аппын баҕанаттан сүөрэн тэлгэһэҕэ киллэрдим. Атым кииримээри мөхсөн дьигиһийэр. Хаста да улуу нуучча тылынан, биир билэр тылбынан, аппын үөхтүм. Киһим ата отой да суох эбит. Аны ол көрдөөһүнэ буолла. Мин били сиргэнэн өрө мөхсө сылдьар аппын сиргэ талыр гынан быраҕан баран киһим атын көрдүүрүгэр көмөҕө ыстанным. Киһибэр наһаа үчүгэй, киһи эрэ ымсыырыах көбүс көнө талах аттаах этэ. Онтуката отой көстүбэтэ. Табаарыһым атын аһыйан ытыах курдук. Кинилэр дьиэлэрэ авиапорт таһыгар турар. Онон кинилэргэ, самолет түһэр кэмигэр, дьон мустааччы. Бэйэтэ отой аэровокзал этэ. Кэлин истибиппит, кинилэргэ сылдьыбыт биир эмээхсин самолекка киирэригэр тайахтанаары ылбыт эбит. Дьэ онон аппыт сүтэн оонньуубут кыайан тахсыбата. Киһим атын атын аһыйан сырайа – хараҕа куһаҕан. Кыратык олоро түһэн, уоскуйан баран, моҕотойдуу барыахха диэн буолла. Мин сүүрэн тиийэн аппын миинэн иһэн тохтоотум. Киһим ата суох этэ дуу. Ыллым, санныбар сүктүм. Бардыбыт.
Ойуурбут чугас көстөн турар. Начаас элээрдэн тиийдибит. Син кыратык хаама түстүбүт. Биир = икки моҕотойу куоттардыбыт. Онтон ойуур иһигэр кыракый ырааһыйа баарыгар көтөн түстүбүт. Доҕоттоор, маны этэн эрдэхтэрэ, толору дьол диэн. Ырааһыйа ортотугар биһиги хаһан да харахтаабатах сэриибит сэбэ бөҕө сытар эбит. Саа диэн, автомат диэн, бэстилиэт диэн — бүтүн байыаннай ыскылаат. Биһиэхэ үөрүү үлүскэнэ, хамыйааһын буолла. Быалаах сэрии-сэбин туора – маара сүктүбүт, бэстилиэттэри ыстааммытыгар төгүрүччү симиннибит, быата суохтары кыбынныбыт. Дьэ уонна дьиэбит диэкки ыстаннардыбыт. Дьиэбитигэр кэлэн тиэргэн тухары тэлгэтэн баран үллэстэн бардыбыт. Үллэстэ олорон кыыһырсан биирдэ-иккитэ кыргыһа сыстыбыт.
Ол мучумааннана сырыттахпытына эмискэ, хантан да кэлтэрэ биллибэккэ, убайдар баар буола түстүлэр. Били маарыын аппын үөхсэрбэр биир нуучча тылынан үөхсэр эбит буоллахпына, кинилэр нууччалыы элбэх тылы билэллэр эбит. Арай билбиппит “Зарница” диэн оонньууну оонньууну сылдьыбыттар. Ону ол биһиги, икки бартыһааттар, бүтүн этэрээт сэриитин сэбин ньылбы сотон кэлбиппит. Аны сүгүн сээкэйдэрин ылыахтара дуо, ааһан иһэн хас биирдии убай кэтэххэ саайдаҕа үһү. Онон оонньоон бүттэхпит.

Электричестволыын билсиһиим
Оҕо сылдьан араас баракаас элбэх буоллаҕа. Электричествоны кытта билсибит түбэлтэбин кэпсиим дуу. Ол саҕана дэриэбинэбит дизелынан уоттанан олорор. Дизель биһиги дьиэбит утары, уулусса нөҥүө турар этэ. Биир сайыҥҥы өҥүрүк куйаас күҥҥэ таһынааҕы оҕолору кытта тиэргэммитигэр оонньуу сылдьабыт. Тоҕо эрэ биһиги тиэргэммитигэр күөх от бытыгыраабат этэ. Дьон тэлгэһэтэ күп-күөх, ымсыыра көрөр этим. Онтукам, улаатан баран санаатахха, биһиги обургулар барытын тэпсэн күөх оту бытыгыраппат эбиппит. Халыйаары гынным, электричествоҕа төннүөххэ. Дьиэбит ойоҕоһугар саха балаҕана турара. Бастакы дьиэбит. Ол балаҕаҥҥа мин бу олохпор бастакы хардыылары оҥорбут үһүбүн. Оруобуна ол балаҕан үрдүнэн уот провода түһэн дьиэбитигэр киирэр этэ. Отой намылыйан турар. Балаҕан уонна дьиэ икки ардыгар симии олбуор. Ол үрдүгэр ойон тахсаҕын уонна проводтан тардыһан балаҕан үрдүгэр биирдэ баар буола түһэҕин. Дьэ ол күн мустаммыт эмиэ сэрии бөҕөтө. Мин балаҕан үрдүгэр баар проводтан тардыһан ойон таҕыстым. Дизель үлэлии турар. Ол кэмҥэ уулуссанан биһигиттэн обургу уолаттар ааһан иһэллэр. Проводтан тардыһан тахсыбыппын көрөн олуһун диэн соһуйдулар быһыылаах, тохтоотулар.
— Туокка, ити уокка оҕустарбаккын дуо? — диэн ыйытар дьон буоллулар
— Суох, бу уот провода буолбатах, араадьыйа киэнэ – диэн быһаардым.
Убайдар тугу эрэ сүбэлэһэн баран…
— Ноо, иккиэннэрин тут эрэ, — диэтилэр
Мин ыллым да икки проводы хардары-таары туттум. Туох да суох. Убайдар отой да бу боппуруоһу быһаардахха табыллар диэтилэр быһыылаах, кыра бутур-итир сүбэлэһии кэнниттэн:
— Иккиэннэрин бииргэ тут – диэн бирикээстээтилэр.
Мин ыл да икки илиибинэн, тэбис-тэҥҥэ проводпын харбаатым. Дьэ доҕоор, харахпар отой уот субуруҥнаан олорор. Биирдэ өйдөммүтүм аллараа түспүппүн, хайдах түспүппүн өйдөөбөппүн. Сиргэ олоробун. Бииргэ оонньуу сылдьыбыт оҕолорум тула мустубуттар. Сырайбын – харахпын көрөллөр… Убайдар субурус гынан хаалбыттар, суоллара сойбут. Кэлин кэпсээбиттэринэн оҕустарарбар отой чаачар саа курдук кэдэрги тартарбыт үһүбүн. Дизель эрэйдээх замыкайдаан хара буруоннан уһууран баран автоматтаан кэбиспит. Арай ол саҕана ЛЭП уота буоллун. Брр, ужас. Дьэ итинэн бүппэтибит. Ким эрэ этии киллэрдэ:
 Уокка оҕустарбыт киһини сиргэ көмөллөр уонна хатырыгынан сабаллар үһү — диэн
Аны ол түбүгэр түстүбүт. Ырааппатыбыт, балаҕаммыт таһыгар. Ким буор хаһар, ким хатырык хамыйар. Мин, көмүллүөхтээх киһи, ону барытын кэтэһэн олоробун. Ыксатабын, хаппырыыстыыбын. Барыта бэлэм буолла. Аны көмүү процеһа… Сытыаран баран хатырыгынан саптылар, сирэйбин хааллардылар, тыыннын диэн. Уонна тула олорунан кэбистилэр. Тастан көрдөххө дьулаан көстүү буолуо ээ. Хата дьонум суохтар этэ.
Хайа муҥун оонньообокко сытыахпыный, үчүгэй буоллум диэн буолла. Ойон туран бары сэриилэһэ ыстанныбыт. Ити курдук уокка оҕустаран, көмүллэн турардаахпын.